TYMIANEK, MACIERZANKA I TYMOL
TYMIANEK, MACIERZANKA I INNI KREWNIACY
Rodzaj macierzanka (Thymus) obejmuje około 300 gatunków. W Polsce rośnie dziko około 10, np chronione macierzanka nadobna i wczesna, górskie gatunki halna, karpacka, austriacka. Leczniczo są stosowane: tymianek pospolity (Thymus vulgaris), tymianek hiszpański (T. Zygis), oraz rosnące w Polsce dziko: macierzanka piaskowa Thymus serpyllum i zwyczajna T. pulegioides. Ich ziele zbierać się w czaie kwitnienia i suszy w cieniu, w temp. do 35 stopni C. Rośliny te lubią słoneczne murawy i miejsca suche, piaszczyste lub skaliste; występują też na suchych pastwiskach górskich, gdyż np owce unikają ich a zgryzają inne, wyższe rośliny. Miododajna macierzanka piaskowa lubi widne lasy sosnowe i brzozowe. Macierzanka piaskowa i zwyczajna mogą być uprawiane i używane jako przyprawy (jak tymianek), są też źródłem olejków.
SKŁADNIKI TYMIANKU
Ziele tymianku zawiera olejek eteryczny (1 – 2,6 %), flawonoidy (pochodne apigeniny, kemferolu, luteoliny), garbniki (3-10%), kwasy fenolowe (kawowy, chlorogenowy, salicylowy, rozmarynowy, kumarowy, ferulowy), triterpeny (kwas ursolowy, oleanowy), gorycze, witaminy (wit. C), sole mineralne (żelazo). Główny składnik olejku to tymol, pochodna fenolu. Ma silniejsze niż fenol właściwości bakteriobójcze, grzybobójcze i przeciwpasożytnicze a mniejszą toksyczność wobec człowieka i zwierząt niż fenol. Pozostałe składniki olejku tymiankowego to karwakrol (izomer tymolu), p-cymen, limonen, sabinen, linalol, borneol i inne [2].
Ziele różnych gatunków rodzaju Thymus nieco różni się składem. Ziele macierzanki piaskowej zawiera do 0.6 % olejku eterycznego (w nim tymol, karwakrol, cytral, terpeny), flawonoidy, 7 % garbników, gorycze, kwasy fenolowe (do 7% kwasu rozmarynowego) i triterpeny. Mimo to, macierzanka piaskowa, którą konie moga skubać na piaszczystych pastwiskach, i tymianek właściwy mają podobne zastosowanie w fitoterapii chorób układu oddechowego. [7]
Każdy gatunek tymianku ma kilka chemotypów. Gatunek T. Vulgaris ma chemotypy: tymolowy (do 85 % tymolu), karwakrolowy (40-80% karwakrolu), sabinolowy, limonenowo – cyneolowy i inne. Gatunek T. Zygis: tymolowy, karwakrolowy, tymolowo-karwakrolowy, linalolowy i inne. [2]
Chemotypy wpływają na siłę działania olejków (np przeciwgrzybicznego) a więc i użyteczność dla koni. Thymus vulgaris ch linalol jest najłagodniejszy, z uwagi na dużą zawartość linalolu działa relaksująco, przeciwbakteryjnie i przeciwgrzybiczo, a nie powoduje podrażnień skóry jak tymianek z dużą ilością tymolu. Jest świetny na problemy skórne zwierząt, działa równoważąco. Z kolei chemotyp T. Vulgaris ch thujanol ma podobne właściwości plus dodatkowo działa antywirusowo, immunostymulująco, odtruwająco na wątrobę i jest rekomendowany w zapobieganiu boreliozie – nakładać na ranki po kleszczach np u psów. Nie podrażnia skóry. Najsilniej działa na drobnoustroje chemotyp tymolowy i karwakrolowy, ale też i tymol ma pewien potencjał drażniący. [6]
DZIAŁANIE TYMIANKU
Przeciwkaszlowo i wykrztuśnie. Ziele tymianku pobudza wydzielanie śluzu i wzmaga ruch rzęsek w tchawicy i krtani. Olejek upłynnia wydzielinę oskrzeli i ułatwia jej odkrztuszanie. Zarówno inhalacje, jak i wcieranie w skórę ułatwia oddychanie (składniki przenikają do krwi). [7]
Rozkurczowo: Flawonoidy rozluźniają mięśnie gładkie oskrzeli i jelit, a więc łagodzą kaszel i zapobiegają skurczom. Z kolei tymol i karwakrol porażają mięśnie gładkie, powodując rozkurcz.[4]
Odkażająco: tymol i karwakrol w olejku tymianku działają silnie odkażająco, bakterio i grzybobójczo. Przeciwbakteryjnie: przeciw wielu szczepom, w tym Salmonella typhimurium, Staphylococcus aureus, Helicobacter pylori, bakteriom nazębnym, np Streptococcus mutans. Przeciwgrzybiczo: olejek tymiankowy hamuje wzrost wielu grzybów, np Aspergillus parasiticus, A. flavus, drożdżaków Candida albicans. W dawkach 250 ppm in vitro hamuje wzrost pleśni i produkcję aflatoksyn. [1]
Antyoksydacyjnie działa ziele tymianku i olejek. Bifenyl i flawonoidy tymianku hamuja produkcję nadtlenków i chronia erytrocyty przed uszkodzeniem oksydacyjnym
Przeciwzapalnie: tymol i karwakrol hamują syntezę zapalnych prostaglandyn.[1]
A jak działają nasze dzikie macierzanki? Podobnie. Składniki ziela macierzanki piaskowej pobudzają czynność wydzielniczą śluzówek oskrzeli i gardła, działają wykrztuśnie, przeciwbakteryjnie i przeciwzapalni,e ułatwiają trawienie, zwiększają wydzielanie soków żołądkowych, zmniejszają napięcie mięśni gładkich górnych dróg oddechowych i przewodu pokarmowego [7]. Macierzanka zwyczajna również działa odkażająco, wykrztuśnie, wiatropędnie. Olejek działa przeciwbakteryjnie i przeciwgrzybiczo (np. na Candida, Aspergillus i dermatofity).
ZASTOSOWANIE TYMIANKU I JEGO OLEJKU
Tradycyjny środek dla koni. Olejek tymiankowy dla koni jest użyteczny jako silny antyseptyk, środek wykrztuśny oraz do odstraszania owadów. Skorzystają z niego konie z kaszlem i infekcjami. Można dodać go do maści do do smarowania małych ran oraz środków odstraszających owady [5]. C. Wittek, autorka „Medycyna naturalna dla koni” poleca tymianek dla koni, które mają problemy z trawieniem, wzdęciami, w kaszlu i zapaleniu oskrzeli oraz do wspierania kuracji odrobaczających. Rany źle gojące się, ropiejące i grzybicze zmiany zaleca przemywać wywarem z tymianku. Nadmienia, że tymianku nie wolno dawać źrebnym klaczom, za to po porodzie wspomaga odejście łożyska i działa korzystnie w infekcjach macicy. Korzystny jest i świeży (pełną garść) i suszony [8].
Skóra. Tymianek i jego olejek (rozcieńczony!) silnie odkaża skórę, jest korzystny przy grzybicy, ropniach, oparzeniach, egzemie, zapaleniu dziąseł, wszołach, kurzajkach. Stosowany zewnętrznie działa przeciwbólowo, przeciwświądowo. [7]. Kompres z zaparzonego suszonego ziela, można przykładać przy problemach skórnych, reumatycznych, krwiakach, na bolące, nadwyrężone mięśnie. Olejek tymiankowy w stężeniu 1-2 % stosuje się w maściach na problemy skórne, np grzybice i infekcje bakteryjne (mocniejszy, 4 %, można tylko punktowo!). [1]
Drogi oddechowe: kaszel, astma, zapalenie gardła, oskrzeli, zatok, zwłaszcza gdy kaszel suchy, skąpa wydzielina, trudne odkrztuszanie. Już Dioskurydes w I wieku n.e. polecał miodowe odwary z ziela w chorobach płuc. Dziś w Europie to najczęściej stosowane zioło przy objawach zapalenia oskrzeli, kaszlu i katarze. W badaniu na prawie 8000 pacjentów porównano działanie środka Bronchipret (tymianek i korzeń pierwiosnka, używany też dla koni) z innymi lekami na zapalenie oskrzeli, ziołowymi i syntetycznymi. Efektywność Bronchipretu okazała się nie mniejsza niż syntetycznych leków (trend ku większej) a miał mniej efektów ubocznych [1].
Układ pokarmowy: zapalenie jelit, żołądka, skurcze, kolka, biegunka, niestrawność, wzdęcia, glisty, tasiemce. Ziele tymianku wspomaga trawienie zwłaszcza pokarmów bogatych w białko i/lub tłustych; ogranicza powstawanie toksycznych amin biogennych w jelicie. Warto mieć go w Barze ziołowym zwłaszcza wiosną, gdy konie zmieniają żywienie na pastwiskowe. Gorycze tymianku pobudzaja trawienie i przyswajanie. Flawonoidy działaja rozkurczowo. Tymol i karwakrol hamują rozwój szkodliwej mikroflory, są pomocne przy infekcjach bakteryjnych i pasożytach [2] a także polepszaja odporność jelit (stymulują system GALT układu pokarmowego) i aktywują odnowę nabłonków[3]. Olejki zasobne w tymol i karwakrol pobudzają wydzielanie soków trawiennych i enzymów jelitowych. Pobudzają ukrwienie jelit i żołądka, krążenie limfy w kosmkach, co usprawnia wchłanianie. [4]Tymol działa przeciwpasożytniczo, np przeciw bąblowicy u myszy a olejki z dużym stężenia tymolu (np Thymus zigis) zabijają lamblie.
Choroby zębów i jamy ustnej. Tymol wykazuje aktywność przeciwbakteryjną wobec bakterii powodujących próchnicę i choroby przyzębia. Jest składnikiem preparatów do płukania ust jak, Listerine i Cervitec (1% chlorheksydyny i 1% tymol). Listerine zawiera tymol, eucaliptol, mentol, salicylan metylu i ma szerokie antybiotyczne działanie np wobec Streptococcus mutans i wirusów opryszczki i grypy. Redukuje narastanie płytki, kolonizacje bakteryjną i zapalenie dziąseł. [1]
Inne zastosowania: nerwowość, depresja, bezsenność; artretyzm, reumatyzm
Zastosowanie macierzanki piaskowej jest podobne – to środek wykrztuśny, przeciwkaszlowy i odkażający w infekcjach gardła i oskrzeli praz przy nieżycie żołądka i jelit, nadmiernej fermentacji, wzdęciach. Zewnętrznie do płukanek i okładów. [7]
TYMOL
Tymol (2-izopropylo-5-metylofenol) należy jednocześnie do terpenoidów i fenoli. To bezbarwna, krystaliczna substancja topiąca się w około 50 * C. Jest składnikiem past i płynów do ust, które redukują osadzanie płytki nazebnej, zapalenie dziąseł i próchnicę. [1] Tymol stanowi 50-80% w olejkach tymianku, cząbru, macierzanki, oregano i pysznogłówki (Monarda punctata). Działa silnie wykrztuśnie, przeciwkaszlowo, przeciwbólowo. Rozkurcza mięśnie gładkie. Działa 25 razy silniej przeciwbakteryjnie niż fenol. Odkaża skórę, śluzówki, jelita. Niszczy pasożyty przewodu pokarmowego. Stosuje się go w przypadku infekcji bakteryjnych i grzybic skóry. Dr Różański poleca go jako składnik mazideł antyseptycznych, przeciwbólowych, rozgrzewających (np. przy reumatyzmie; zwieksza ukrwienie skóry). Tworząc te preparaty pamiętajmy, że tymol rozpuszcza się słabo w wodzie a łatwo w alkoholu i oleju. W płynach do odkażania skóry stosuje się stężenie tymolu 0,5 – 3%; według dr Różańskiego, 0,25-2% roztwory alkoholowe działają przeciwświądowo i odkażająco. Izomer tymolu – karwakrol ma zastosowanie w weterynarii do profilaktyki parazytoz i jako składnik leków na zapalenia wymienia. [4]
TYMIANEK – BEZPIECZNE STOSOWANIE
Bezpieczne: użycie ziela jako przyprawy, w Barze Ziołowym i zewnętrznie. Zioło w przeciętnie stosowanych dawkach jest dobrze tolerowane. Rekomendowana bezpieczna dawka dla ludzi to 10 g suszu dziennie. Mocny napar z 5 g suszu na 100 ml wody stosuje się do płukania ust i gardła [1].
Alergia: nie używać przy alergii lub nadwrażliwości na rośliny wargowe (Labiaceae) lub składniki tymianku (np tymol). Tymianek i tymol mogą spowodować kontaktowe zapalenie skóry i reakcje alergiczne (świąd, niskie ciśnienie, trudności w oddychaniu, atak astmy). Nie na skórę atopową.
Przeciwwskazania dla tymianku: ciężka niedomoga serca i krążenia, nadciśnienie. Używać ostrożnie przy wrzodach, podrażnieniu jelit. Ciąża i karmienie: nie zalecane, bywa klasyfikowany jako poronny. Składniki tymianku wiążą receptory estradiolu i progesteronu
Hormony tarczycy i prolaktyna. Ekstrakt Thymus serpyllum wywiera efekt antytyreotropowy u szczurów = spada ilość hormonów tarczycy i prolaktyny, stąd należy uważać przy chorej tarczycy.
Niebezpieczne: użycie olejku doustnie (wewnętrznie) lub nierozcieńczonego zewnętrznie. Olejek tymiankowy lub tymol zastosowane doustnie w dużych dawkach wywołują ból głowy, zapalenie żołądka, uszkodzenie nerek. Olejek w nadmiarze jest toksyczny a objawy zatrucia to: szybkie oddychanie, ból głowy, spadek ciśnienia lub zwolnienie akcji serca a nawet drgawki i spiączka. LD 50 olejku tymiankowego dla szczurów wynosi 2,84 g/kg masy ciała.[1]. Czysty tymol w większej ilości uszkadza wątrobę, nerki, serce i ośrodkowy układ nerwowy: należy stosować go w postaci preparatów gotowych lub bardzo dokładnie odważać i rozcieńczać.
Tekst: Joanna Smulska
Zdjęcie: Joanna Smulska, strona z książki "Poradnik zbieracza ziół", lata pięćdziesiąte. To moja pierwsza książka o ziołach – była w rodzinie 'od zawsze' :)
Źródła:
[1] "Thyme (Thymus vulgaris L.), Thymol" Monograph from Natural Standard, E. Basch, C. Ulbricht, P. Hammerness, A. Bevins Journal of Herbal Pharmacotherapy 4(1) 2004: 49-67
[2] "Najcenniejsze olejki eteryczne część II", A. Lis, 2019
[3] „Tymianek – Thymus w praktycznej fitoterapii”, Dr H. Różański, 2009
[4] "Tymol – thymolum", dr H. Różański, 2008
[5] "Plant potions and oils for horses", Ch Dyer, 2017
[6] "Holistic aromatherapy for animals" K. L Bell 2002
[7] "Fitoterapia i leki roślinne" E. Lamer – Zarawska, B. Kowal – Gierczak, J. Niedworok, 2014
[8] „Medycyna naturalna dla koni” C. Wittek, 2008
