SALICYLANY, WIĄZÓWKA I GOLTERIA

2020-05-29

Salicylan metylu czy kwas salicylowy mogą brzmieć jak składniki z apteki – faktycznie, występują w "aptece natury" i są jednymi z cennych składników czynnych roślin. Związki salicylowe zawiera np kora wierzby, wiązówka błotna, golteria.

Kora wierzby. Działanie przeciwzapalne, przeciwbólowe i przeciwgorączkowe nadają jej związki salicylowe: salicyna, salikortyna, tremulacyna, fragilina; zjedzone są źródłem kwasu salicylowego. Kora i liście wierzby są stosowane w dolegliwościach reumatycznych, łagodzą bóle artretyczne i reumatyczne grzbietu i stawów. Poprawia ruchliwość stawów, zmniejsza opuchnięcia i zapalenia.

Wiązówka błotna czyli "królowa łąk", pomaga przy reumatyzmie, zapaleniu stawów, przeziębieniu. Jej ziele i kwiat to środek napotny, moczopędny, przeciwzapalny, przeciwbólowy, przeciwgorączkowy. Działa przeciwwrzodowo, rozrzedza krew i rozszerza naczynia. Salicylan został najpierw wyizolowany właśnie z niej. Wiązówka zawiera flawonoidy, glikozydy fenolowe (monotropitozyd, spireina, dające przy hydrolizie aldehyd salicylowy i salicylan metylu), olejek eteryczny uwalniający aldehyd salicylowy i salicylan metylu, garbniki, wolny kwas salicylowy. Jej składniki zapobiegają obrzękom, bólowi, zakwasom i przykurczom mięśni po treningu.

Topola (biała, czarna, szara, osika), zwłaszcza pączki, zawierają salicylany w postaci glikozydów (salicyna, populina, salikortyna) jak i sam kwas salicylowy. Pachnące pączki zawierają m.in. estry kwasu salicylowego a jej żywica - salicylan benzylu, składnik leków przeciwgorączkowych, przeciwzapalnych i przeciwbólowych. Topola działa odkażająco, miejscowo rozgrzewająco, gojąco, przeciwzapalnie, przeciwbólowo, antybakteryjnie, przeciwreumatycznie. W domu możemy przyrządzić maść topolową według receptury Doktora Różańskiego: świeże pączki zmielić, zwilżyć spirytusem (godzinę w szczelnym słoju – lepsza ekstrakcja) i zalać ciepłym tłuszczem (1 część pączków, 2 części smalcu lub oleju). Teraz czeka nas 3 godziny ekstrakcji na ciepło, brzmi groźnie ale jest proste, stawiamy naczynie w piekarniku w 50-60 stopni C, lub w łaźni wodnej czyli słoik w garnek. Od czasu do czasu mieszać. Przefiltrować, gotowe. Do maści na koniec można dodać olejek (5-10 ml na 200-300 ml maści), np. golteriowy, herbaciany, lawendy, eukaliptusowy. Maść jest pomocna przy bólach mięśni, kontuzjach, zapaleniu skóry, oparzeniach, obrzęku stawów.

Bogatym źródłem salicylanów jest golteria (wintergreen), krzewinka wrzosowata, pochodząca z Kanady, u nas uprawiana. Jej olejek zawiera 96- 98% salicylanu metylu. Liście zawierają też arbutynę i glikozyd salicylowy – monotropitozyd. Olejek pochodzi głównie z liści gatunku golteria rozesłana (Gaultheria procumbens) ale zamiennie można stosować olejek z G. Fragrantissima. Ma działanie przeciwbólowe, przeciwzapalne, przeciwbakteryjnie, przeciwgrzybicze i moczopędne, rozrzedza krew. Jest składnikiem glinek dla koni i maści przeciwzapalnych (20-25% olejku) na bóle mięśni, stawów, stłuczenia, urazy; maści te poprawiają krążenie, przyśpieszają wchłanianie wysięku, łagodzą ból. Występuje np w glince Suspenat Stiefel, do stosowania na ciepło i zimno.

Olejek brzozy cukrowej Betula lenta (Sweet Birch Oil) pochodzi z kory i zawiera głównie salicylan metylu (98%). Łatwo przenika do tkanek. Wcierany w skórę rozgrzewa i początkowo daje uczucie pieczenia, następnie działa przeciwbólowo i przeciwzapalnie. Działa fungistatycznie, bakteriobójczo, przeciwroztoczowo i antypierwotniakowo. Pobudza krążenie krwi. W maściach (stężenie 15-25 %) zmniejsza obrzęki zapalne, ból i napięcie mięśni, ból stawów i nerwobóle.

Jakie związki salicylowe występują naturalnie i jak działają?

Salicylany roślinne to głównie pochodne kwasu salicylowego, inaczej zwanego saligeniną. Jego glikozyd (połączenie z cukrem) nazywa się salicyną i występuje u wierzb, niektórych gatunków topoli i kaliny. Inne pochodne saligeniny to populina i salicylopopulina, w korze, pączkach i liściach topoli czarnej i liściach osiki. Pochodne saligeniny mają działanie przeciwgorączkowe, przeciwzapalne i przeciwreumatyczne. Salicyna, salikortyna, tremulacyna, po podaniu doustnym są źródłem kwasu salicylowego. Ciekawostka: salicyna jest gorzka, ale populina ma smak słodki.

Kwas salicylowy jest najprostszym roślinnym fenolokwasem. Stanowi ﬁtohormon i induktor odpowiedzi na stres u roślin oraz inhibitor wytwarzania mediatorów stanu zapalnego u ludzi, także środek dezynfekujący i keratolityczny. Jego pochodna, kwas acetylosalicylowy (aspiryna) to lek przeciwbólowy, przeciwzapalny, przeciwgorączkowy i przeciwreumatyczny; jest inhibitorem cyklooksygenaz, hamuje syntetazę prostaglandyn. Salicylany to sole lub estry kwasu salicylowego. Kwas salicylowy stosuje się miejscowo w postaci maści, żeli, płynów np do usuwania odcisków, zgrubień skóry, w łuszczycy, łupieżu. W stężeniach 1-10% kwas salicylowy ma właściwości odkażające. W stężeniu 10-20% stymuluje proliferację naskórka, w stężeniu 20-50% wpływa na keratolizę. Ma też działanie antyseptyczne, zatrzymuje proces fermentacji, gnicia, rozwoju drobnoustrojów. Rozszerza naczynia krwionośne, działa przeciwzapalnie i zmniejsza obrzęki.

Salicylan metylu (ester metylowy kwasu salicylowego) to charakterystycznie pachnący składnik olejku golterii. Stosowany miejscowo na nieuszkodzoną skórę stanowi cenny lek przeciwbólowy, przeciwzapalny i rozgrzewający. Zawierają go maści końskie a także znana maść Ben-Gay (przeciwbólowa, zawiera salicylan metylu i mentol).

Pożywienie może być naturalnym źródłem salicylanów. Wiadomo np., że w osoczu koni karmionych sianem z lucerny można często wykryć kwas salicylowy!

Zastosowanie salicylanów w weterynarii

W weterynarii wykorzystuje się przeciwbólowe, przeciwzapalne i przeciwgorączkowe właściwości salicylanów. Przeciwgorączkowe działanie salicylanu sodu opisano u kur a u myszy wykazano hamujący wpływ kwasu acetylosalicylowego na replikację wirusa grypy. Największe zastosowanie mają kwas salicylowy, salicylan sodu i kwas acetylosalicylowy; należą do niesteroidowych leków przeciwzapalnych (NLPZ). Kwas salicylowy jest lekiem stosowanym miejscowo, salicylan sodu i kwas acetylosalicylowy doustnie. Do innych salicylanów opisywanych w literaturze weterynaryjnej należą salicylan glinu, salicylan metylu (wymieniony wyżej naturalny składnik m.in. golterii), salicylan hydroksyetylu jako miejscowe środki przeciwzapalne. Środki naturalne stosowane u koni zewnętrznie to glinki i maści z dodatkiem olejku golterii oraz kora wierzby i ziele wiązówki w barze ziołowym. Gałęzie wierzby i topoli można również dawać na padok koniom, do swobodnego ogryzania. Jeśli mają dostęp do tych drzew to chętnie z nich korzystają w ramach samoleczenia.

Tekst i zdjęcia: Joanna Smulska

Źródła:

"Fitoterapia i leki roślinne" E. Lamer-Zarawska, PZWL, 2014

"Związki naturalne w farmacji i medycynie. Kwas salicylowy i fenolokwasy. "G. Grynkiewicz, Standardy medyczne/Pediatria, 2010 T 7, 10-16

"Gaultheria procumbens L. – starzęśla rozesłana, Betula lenta L. – brzoza żółta (słodka) i salicylan metylu (methyl salicylate)" Dr. H. Różański, 2008

"Wiązówka – Filipendula (Spiraea) jako surowiec salicylowy" Dr H. Różański 2008

"Salicylany w farmakoterapii weterynaryjnej. Część I. Współczesny stan wiedzy o właściwościach farmakologicznych" Błażej Poźniak, Marcin Świtała Życie Weterynaryjne • 2012 • 87(11)

"Wierzba – źródło surowców leczniczych o działaniu przeciwzapalnym i przeciwbólowym" M. Krauze-Baranowska, E. Szumowicz, Borgis - Postępy Fitoterapii 2/2004, s. 77-86

"Farmakognostyczne zastosowanie substancji czynnych z wierzby białej i wiązówki błotnej. Wykorzystanie wierzby białej w fitoterapii" Monika Armuła

"Pączki topoli – Gemmae Populi w medycynie" Dr H Różański, 2009