Olejki na drogi oddechowe
Infekcje dróg oddechowych koni mogą być spowodowane przez wirusy, bakterie a nawet grzyby. Kaszel i wydzielina z nosa i oczu mogą też być objawem alergii. Jakkolwiek diagnozę i leczenie chorób należy zostawić lekarzowi, tak profilaktyka i czujna obserwacja stoją po stronie opiekuna konia. W jesiennej profilaktyce warto uwzględnić olejki eteryczne. Wiele z nich świetnie sprawdza się w dolegliwościach układu oddechowego, działa antyseptycznie, odświeża powietrze i eliminuje patogenne mikroby. W porozumieniu z lekarzem weterynarii, inhalacje z olejkami eterycznymi mogą być częścią kuracji chorób infekcyjnych i alergicznych dróg oddechowych koni. Zaletą olejków jest szeroki zakres aktywności (przeciwbakteryjne, przeciwwirusowe, przeciwgrzybicze, przeciwpasożytnicze) i często dodatkowo właściwości immunostymulujące lub przeciwzapalne. Jakie olejki warto rozważyć i jakie składniki odpowiadają za ich właściwości terapeutyczne?
Cenne składniki olejków
Związki terpenowe wielu olejków hamują rozwój bakterii. Są lipofilne, przenikają przez ścianę i błonę komórek drobnoustrojów, zaburzają ich funkcjonowanie i w efekcie działają cytotoksyczne. Z terpenów najszerszy zakres działania mają: tymol, karwakrol, myrcen, α-terpineol, 1,8-cyneol, α-terpinen, terpinen-4-ol, eugenol, linalol, cytral, nerol, geraniol, menton, pinen, borneol, sabinen, γ-terpinen, limonen, β-kariofilen, p-cymen. Terpeny fenolowe (karwakrol, tymol, eugenol) działają szczególnie silnie, w tym na Escherichia, Pseudomonas, Bacillus, Salmonella, Staphylococcus. Bardzo aktywny wobec S. aureus jest farnezol. Także octan linalilu, tymol i mentol działają bakteriostatycznie na S. aureus, a ten ostatni też na E. Coli. Monoterpeny, np nerol, geraniol, cytronelol, tymol i aldehyd cynamonowy działają też przeciwgrzybiczo, np na Aspergillus flavus. Antywirusowo wobec wirusa opryszczki działa cytral, cyneol i eugenol. [1]
Działanie przeciwzapalne przez hamowanie enzymu lipooksygenazy mają: D-limonen, terpinen, β-kariofilen, germakren D, α-bisabolol, nerolidol, farnesol, octan cytronelolu i olejki eukaliptusa, jałowca, lawendy, bergamotki, cynamonu, tymianku, w których dominują inne monoterpeny: p-cymen, tymol, 1,8-cyneol, octan linalilu i eugenol. Eugenol, tymol i karwakrol hamują aktywność cyklooksygenaz. Olejki jodły i jałowca, zawierające α-pinen, zmniejszają ekspresję genów prozapalnych enzymów. Olejki nie tylko mogą hamować wydzielanie cytokin prozapalnych, ale też zwiększają ekspresję cytokin przeciwzapalnych, tak działa olejek drzewka herbacianego. [1]
Eukaliptol (Cyneol) to ciecz o zapachu kamfory, występuje np w olejku szałwiowym (10-15%), eukaliptusowym (ponad 70%), piołunu, rozmarynu. Ma rozległe działanie przeciwzapalne, jest inhibitorem szlaku kwasu arachidonowego i wytwarzania cytokin prozapalnych, oraz działa silnie przeciwbakteryjnie i mukolitycznie [1]. Stosowany jako środek wykrztuśny i przy zapaleniu zatok.
Tymol działa przeciwbakteryjnie oraz silnie wobec grzybów Aspergillus, Penicillium, Cladosporium, Trichoderma, Rhizopus, działa na oporny gatunek Cryptococcus neoformans i na wiele dermatofitów. Jest też aktywne względem wiciowców Leishmania.[1]
Karwakrol to izomer tymolu. Występuje w macierzance, lebiodce, tymianku i kminku. Pobudza ośrodki naczynioruchowe, przyspiesza oddychanie, działa rozkurczowo, przeciwrobaczo, napotnie. Zastosowany miejscowo rozgrzewa, odkaża, znosi bólowo, odkażająco. Niszczy bakterie ropne. [2]
Karwon Oba enancjomery karwonu – D-karwon (składnik olejku kminku i kopru ogrodowego) i L-karwon (z mięty zielonej) są aktywne wobec wielu grzybów patogennych, hamują transformację C. albicans do postaci nitkowatej, która jest odpowiedzialna za właściwości patogenne [1]
Borneol i kamfora są to terpeny sublimujące. Borneol w organizmie utlenia się do kamfory. Są w olejkach drzew iglastych i kamforowym. Na skórę działaja najpierw chłodząco, potem porażają receptory bólu, rozszerzają powierzchowne naczynia, zwiększają ukrwienie. Hamują przechodzenie białych krwinek do przestrzeni pozanaczyniowej. Pobudzają układ nerwowy i serce (silniejsze i szybsze skurcze). Zwiększają wrażliwość ośrodka oddechowego na stężenie dwutlenku węgla. Rozszerzają oskrzela. Miejscowo używane jako maści i spirytus 10-20% np na bóle mięśni. [2]
Terpineol to alkohol terpenowy olejków drzew iglastych (np. sosnowego), herbacianego, majeranku (z terpinenem). Działa pobudzająco, przeciwzapalnie, wykrztuśnie, odkażająco - antybiotycznie, rozkurczowo, zwiększa przenikanie składników lipofilnych z jelit do krwi i do skóry. Hamuje rozwój wirusów, bakterii i grzybów. Wcierany w skórę działa miejscowo rozgrzewająco i przeciwbólowo, pomaga w leczeniu kontuzji.[2] Terpinen-4-ol, składnik np olejku herbacianego i jałowcowego, hamuje wytwarzanie mediatorów prozapalnych [1].
Linalol to alkohol terpenowy pachnący konwalią, występuje w olejku lawendy, tymianku, kolendry. Ma właściwości przeciwbakteryjne, przeciwwirusowe i przeciwgrzybicze, rozluźniające mięśnie. Zastosowany miejscowo rozgrzewa i działa przeciwbólowo, zwiększa ukrwienie. [2]
Mentol to alkohol monoterpenowy, zawarty w olejku miętowym. Działa miejscowo znieczulająco, rozkurczowo, przeciwbólowo, antyseptycznie, pobudza oddychanie i osusza drogi oddechowe. Pobudza receptory czucia zimna przez co wywołuje na błonach śluzowych i skórze odczucie chłodu i znieczulenia. Działa przeciwświądowo, odświeża, rozszerza naczynia krwionośne. Stosowany do wcierania w nerwobólach i w bólach stawów: w maściach i olejach w stężeniu 3-10%. [2]
Najcenniejsze olejki eteryczne w terapiach dróg oddechowych koni
Olejek eukaliptusa Eucalyptus globulus działa antyseptycznie, dezynfekcyjnie, rozkurczowo, przeciwbólowo i przeciwdrobnoustrojowo wobec grzybów, wirusów i bakterii, w tym szczepów Haemophilus influenzae, H.parainfluenzae i Streptococcus pneumoniae, powodujących infekcje dróg oddechowych [1]. Niszczy paciorkowce i gronkowce, nawet antybiotykoodporne. Badano też wrażliwość na olejek eukaliptusa (Avicenna-Oil) 71 szczepów bakterii beztlenowych, izolowanych od pacjentów z infekcjami dróg oddechowych. Najbardziej wrażliwe okazały się szczepy Prevotella, Bacteroides i Fusobacterium. Olejek eukaliptusowy to częsty składnik leków na choroby oddechowe, np Olbas Oil [3]. Najwazniejszy jego składnik to 1,8 cyneol (eukaliptol, zawiera go nawet 90 %), poza nim monoterpeny (pinen, kamfen, limonen) i seskwiterpeny (aromadendren). 1,8-cyneol działa przeciwbakteryjnie silniej niż fenol. Pomaga zwalczc grypę, infekcje gardła, łagodzi kaszel, ułatwia oddychanie. [4] Olejek eukaliptusa działa przeciwzapalnie i wykrztuśnie, pobudza produkcję i upłynniania śluz oskrzeli i tchawicy, i nasila ruchy migawkowe nabłonka oddechowego, a więc szybsze usuwanie wydzielin. Wyzwala odruch kaszlowy. Wskazany do inhalacji w nieżycie oskrzeli, zapaleniu gardła, nosa, zatok. To też składnik maści rozgrzewających i przeciwbólowych w ilości 2-3%, do wcierania przy bólach reumatycznych i artretycznych. [2]. Olejek eukaliptusowy i mentol, a także inne naturalne składniki: miód, ocet jabłkowy, aloes, sok cytrynowy, zawiera syrop na drogi oddechowe dla koni Equimins Air Power Booster.
Olejek mięty może odegrać rolę w zwalczaniu problemu narastającej oporności bakterii chorobo-twórczych na antybiotyki. Silne przeciwbakteryjne działanie olejku mięty pieprzowej (Menthae piperitae), i jego składnika – mentolu, wiąże się z eliminacją plazmidowej antybiotykooporności bakterii: hamuje replikację plazmidu bakterii. Z tego względu olejki eteryczne oraz ich terpenowe składniki mogą działać nawet wobec opornych na tradycyjnie stosowane leki szczepów. Zaletą ich zastosowania jest brak możliwości powstania oporności wśród bakterii i ich mała toksyczność. [1]
Olejek lawendowy zawiera octan linalilu (do 60%), linalool, alkohol amylowy, borneol, geraniol, nerol. Ma działanie rozkurczowe, przeciwbólowe, uspokajające, odkażające. Na skórę najpierw działa rozgrzewająco, drażniąco, potem przeciwbólowo i znieczulająco. Pomaga przy nerwowości, skłonności do kolek z nerwów, bólach związanych z cyklem. Do wcierania rozgrzewającego i przeciwbólowego nierozcieńczony lub po rozcieńczeniu z alkoholem 40% w proporcji 1:1. [2] Olejek lawendy różnych gatunków: Lavandula angustifolia, L. latifolia, L. Stoechas, L. Luisieri, hamuje wzrost S. Aureus (nawet szczepów metycylinoopornych) i opornych na antybiotyki szczepów H. influenzae, wywołujących infekcje oddechowe. Mieszanina monoterpenów: limonenu, α-pinenu i 1,8-cyneolu (gelomyrtol) ma aktywność terapeutyczną zbliżoną do popularnych antybiotyków i leków mukolitycznych w leczeniu ostrego zapalenia oskrzeli. Olejek lawendowy (L. angustifolia) ma działanie immunostymulujące: stymuluje wytwarzanie przeciwciał, zwiększa liczbę i aktywność granulocytów we krwi, czyli wzmacnia odporność humoralną jak i komórkową. Podobne działanie ma TTO. Inhalacje z wykorzystaniem obu olejków powodują łagodzenie objawów bakteryjnych infekcji dróg oddechowych i wzmożoną aktywność granulocytów [1]
Olejek drzewka herbacianego (Melaleuca alternifolia) działa odkażająco, przeciwgrzybiczo, przeciwbakteryjnie, przeciwwirusowo, przeciwroztoczowo, przeciwświądowo, przeciwzapalnie. Osusza i odkaża śluzówki układu oddechowego. Przy katarze pomocny w postaci 10 minutowych inhalacji (proporcja 20 kropli na litr wrzątku). Przy alergiach i infekcjach oddechowego warto go rozpylać w stajni. Wcierany w stawy i mięśnie ma efekt przeciwbólowy i przeciwzapalny.[2] Olejek herbaciany hamuje wzrost wielu szczepów bakterii z rodzajów Micrococcus, Corynebacterium, Staphylococcus. Monoterpeny olejku: 1,8 cyneol, linalol, terpinen-4-ol, α-terpineol są aktywne wobec kolonizujących górne drogi oddechowe gronkowców (S. aureus, S. epidermidis, S. haemolyticus) i paciorkowców (S. pyogenes, S. pneumoniae). Działają też na bakterie Gram-ujemne (Escherichia coli, Pseudomonas aeruginosa, Klebsiella pneumoniae). Olejek herbaciany i jego składniki (pineny, α-terpineol, linalol, terpinen-4-ol, 1,8-cyneol) działają grzybostatycznie na dermatofity (Trichophyton mentagrophytes, T. rubrum, Microsporum gypseum i M. Canis), pleśnie Aspergillus niger i A. Flavus, powodujący łupież Malassezia furfur, i drożdżaki Candida. [1]
Olejek z rozmarynu Rosmarinus officinalis jest aktywny wobec bakterii z rodzajów Shigella, Salmonella, Escherichia oraz grzybów Candida i Trichophyton. Monoterpen karwon efektywnie działa na Listeria monocytogenes, Enterococcus faecium, E. coli. Seskwiterpenoidy: farnesol, nerolidol i bisabolol zwiększają wrażliwość bakterii S. aureus i E. coli na działanie antybiotyków przez zwiększanie przepuszczalności ich błony. [1]
Olejek jałowcowy z szyszkojagód Juniperus communis zawiera głównie monoterpeny: pinen, sabinen, mircen, limonen, terpinolen, i ich pochodne np terpinen-4-ol, borneol, oraz seskwiterpeny np kadinen i germakren. Działa przeciwbakteryjnie, przeciwgrzybiczo, przeciwwirusowo [4]
Olejek szałwi Salvia officinalis jest aktywny przeciw grzybom rodzaju Candida i Trichophyton. Izoborneol, 1,8-cyneol i tujon z olejku szałwii Salvia fructicosa inaktywują wirusa HSV-1.[1]
Olejek tymiankowy Thymus vulgaris; zawiera tymol (do 40%), pinen, cymol, linalol i borneol. Ma działanie: antyseptyczne, dezynfekcyjne, silniejsze od krezolu i fenolu; przeciwgrzybicze, przeciwbakteryjne, przeciwrobacze, przeciwroztoczowe, drażniące, rozgrzewające, pobudzające wydzielanie soków trawiennych, hamujące odruch kaszlu. Wcierany w skórę powoduje przekrwienie i rozgrzanie. Tymol hamuje rozwój bakterii ropotwórczych nawet w roztworze 1:3000. Wskazania: kaszel, zapalenie zatok, infekcje bakteryjne przewodu pokarmowego, choroby pasożytnicze skóry (świerzbowiec, wszawica), trudno gojące się rany. Do inhalacji przy zakażeniu bakteriami, wirusami, pierwotniakami, roztoczami i grzybami. Do wcierania rozgrzewającego po rozcieńczeniu z olejem lub alkoholem 40% (1:4); nie wcierać nierozcieńczonego, bo oparzy! [2]. Olejek tymiankowy oraz ekstrakty z tymianku, babki, kasztanowca, pierwiosnka, anyżu, kopru i immunostymulującej echinacei, zawiera syrop na drogi oddechowe Leovet Bronchial - Elixier. Z kolei syrop dla koni Killkoff Gold Label zawiera: miód, olej czosnkowy, podbiał i tymianek.
Olejek anyżowy z biedrzeńca anyżu, Pimpinella anisum zawiera: anetol (85-90%), chawikol, metylochawikol, aldehyd anyżowy, keton anyżowy. Ma działanie wykrztuśne, odkażające, mlekopędne, rozgrzewające, rozkurczowe, przeciwpasożytnicze (odstrasza i niszczy komary, wszy, pchły, roztocze, kleszcze, świerzbowca); pobudzające wydzielanie soków trawiennych. Małe dawki olejku pobudzają krążenie, tonizują serce i zwiększają częstotliwość oddychania. Większe działają uspokajająco, hipotensyjnie, nawet nasennie. Olejek wtarty w skórę i błony śluzowe początkowo drażni, rozgrzewa, zwiększa ukrwienie, potem poraża receptory bólu działając znieczulająco. Do wcierania przy bólach mięsni, stawów, stłuczeniach, przeziębieniu (zmieszany z olejem lub wódką w proporcji 1:2). Składnik maści przeciwreumatycznych i odstraszających pasożyty (5-10%). [2]
Olejek cynamonowy z cynamonowca cejlońskiego Cinnamomum zeylanicum i wonnego, C. Cassia zawiera aldehydy: cynamonowy, benzoesowy, octan cynnamylu, eugenol. Olejek z kory ma więcej aldehydu cynamonowego a z liści – eugenolu. Działanie: rozkurczowe, pobudza krążenie, wydzielanie soków trawiennych, upłynnia śluz dróg oddechowych, przyśpiesza akcję serca i częstotliwość oddychania, przeciwbólowy, niszczy grzyby, bakterie, roztocze, obniża gorączkę. Uwaga: wzmaga skurcze macicy, działa poronnie. Silny wpływ przeciwbakteryjny mają aldehydy, kwas cynamonowy i eugenol. Eugenol działa przeciwbólowo, miejscowo znieczulająco. [2].
Olejek goździkowy z goździkowca korzennego (Eugenia caryophyllata) zawiera eugenol (85-90%), octan eugenolu, kariofilen, salicylan metylu. Ma działanie rozkurczowe, znieczulające, przeciwświądowe, ściągające, odkażające, przeciwkaszlowe, pobudza wydzielanie soków trawiennych. Na skórę i błony śluzowe najpierw działa rozgrzewająco, następnie znieczula. Niszczy bakterie, wirusy, grzyby, roztocza i pierwotniaki. Odstrasza pasożyty. 10% maść na trudno gojące się rany, oparzenia, odparzenia, odleżyny. Do wcierań przeciwbólowych. [2]
Olejki przeciwwirusowe: Antywirusowe olejki to: drzewka herbacianego, rozmarynowy, lawendowy i lemongrasowy, jałowcowy, cedrowy wobec wirusów opryszczki. Liczne doniesienia świadczą o przeciwwirusowym działaniu olejku goździkowego (Eugenia caryophyllus) oraz eukaliptusowego (Eucalyptus globulus). Z kole wirus grypy influenza virus A podtypu H1N1 jest wrażliwy na działanie aldehydu cynamonowego z kory Cinnamomum zeylanicum (cynamonowiec). Mieszanina monoterpenoidów TTO: α-terpineol, terpinen-4-ol, 1,8-cyneol, linalol – jest skutecznym inhibitorem rozwoju wirusów grypy. Olejki z Laurus nobilis (wawrzyn szlachetny), Thuja orientalis (żywotnik wschodni) i jałowca Juniperus oxycedrus działają silnie przeciwwirusowo wobec koronawirusa wywołującego SARS. [1]
Tekst: Joanna Smulska
[1] "Aktywność biologiczna i farmakologiczna olejków eterycznych w leczeniu i profilaktyce chorób infekcyjnych", S. K. Król, K. Skalicka-Woźniak, M. Kandefer-Szerszeń, A. Stepulak, Postepy Hig Med Dosw, 2013; 67: 1000-100 7
[2] " Olejki eteryczne jako alternatywa antybiotykowych stymulatorów wzrostu i kokcydiostatyków" Dr H. Różański
[3] "Działanie olejku eukaliptusowego na bakterie beztlenowe ", Postępy Fitoterapii 4/2006, s. 183-188, Anna Kędzia
[4] "Najcenniejsze olejki eteryczne część I" J. Góra, A. Lis, 2019
