PROPOLIS

Czym jest propolis i jak powstaje?

Propolis (kit pszczeli) to substancja żywiczno-woskowa, która jest w ulu materiałem naprawczym i ochronnym, służy np. do uszczelniania i wzmacniania ścian i plastrów, ochrony wejścia przed intruzami. Surowy ma postać twardej, brązowej, żółtobrunatnej lub czarnej masy. Rozpuszcza się w eterze i spirytusie ale nie w wodzie.

Propolis to złożony, naturalny kompleks biologiczny. Jego pochodzenie budziło wątpliwości: czy jest to produkt wytwarzany przez pszczoły, czy tylko zbierany przez nie z roślin? Można go uznać za produkt pochodzenia roślinnego, powstały przy współudziale pszczół; wytworzony przez nie z roślinnych substancji. Już Pliniusz Starszy twierdził, że propolis powstaje z wydzieliny pączków wierzby, topoli i kasztanowca. Dziś wiemy, że wydzielinę żywiczną, z której jest wytwarzany, pszczoły zbierają z pączków liści drzew liściastych: brzozy, topoli, olchy i osiki. W krajach tropikalnych jej źródłem jest też akacja, araukaria, eukaliptus. Do żywicznej wydzieliną pączków liści, pszczoły dodają wosk i nieco wydzieliny gruczołowej. Propolis zawiera sporo wosku i małą ilość innych substancji pochodzących od pszczół: kwasy decenowe (w tym 10-hydroksy-2-decenowy, składnik mleczka pszczelego), enzymy (amylazy i esterazy), aminokwasy (metioninę, fenyloalaninę i tyrozynę). Pyłek kwiatowy w propolisie to domieszka mechaniczna, do ula dostaje się z powietrzem i na ciele pszczół, a nie jest celowo dodawany. Co istotne, w trakcie sporządzania nalewki z propolisu, większość substancji balastowych (wosk, pyłek kwiatowy, domieszki mechaniczne) jest odrzucana. W wyciągu zostają głównie substancje pochodzenia roślinnego o silnym i udowodnionym działaniu biologicznym. [8]

Skład propolisu

Skład surowego propolisu różni się w zależności od pochodzenia, substratów zebranych przez pszczoły. Na ogół zawiera 40- 50% substancji żywicznych, 20- 30% (do 70!) wosków, 10% substancji olejkowych, 5 - 10% pyłku kwiatowego i 5% domieszek mechanicznych, 14-18 % polifenoli (samych flawonoidów 3 do 8,5), 2-3 % polisacharydów 2-3%. [7, 8]

Polski propolis pochodzi głównie z pączków liściowych topoli czarnej. Zawiera kwasy fenolowe (cynamonowy, kawowy, ferulowy, benzoesowy, salicylowy, galusowy, kumarowy), aromatyczne estry kwasu cynamonowego, kawowego i benzoesowego, flawonoidy (chryzyna, tektochryzyna, pinostrobina, apigenina, galangina, kemferol, pinobanksyna, ramnetyna, akacetyna, pinocembryna, kwercetyna, betulina), związki lotne (geraniol, nerol, farnezol, β-eudesmol, kariofilen, paczulen), inne związki aromatyczne (kumaran, wanilina), węglowodory (eikosan, trikosan, pentakosan, heksadekanol), alkohole triterpenowe (cholinasterol, fukosterol, stigmasterol), enzymy (amylazy, esterazy) i mikroelementy (mangan, żelazo, krzem, magnez, cynk, selen). [8].

Właściwości propolisu

Propolis wykazuje właściwości: bakteriostatyczne, bakteriobójcze, fungistatyczne, grzybobójcze, przeciwpierwotniakowe, przeciwwirusowe; przeciwzakrzepowe, pobudzające regenerację tkanek (gojenie ran); rozszerzające, wzmacniające i uszczelniające naczynia krwionośne (przeciwwysiękowe), przeciwutleniające (inhibitor lipooksygenazy) [7], przeciwzapalne, immunostymulujące, przeciwnowotworowe i cytostatyczne, znieczulające, regenerujące [3].

Propolis ma silne działanie przeciwdrobnoustrojowe. Działanie antybiotyczne wobec bakterii i grzybów mają flawonoidy i estry kwasów fenolowych. Do najsilniej działających substancji przeciwdrobnoustrojowych należy pinocembryna, galangina, pinostrobina, apigenina, myrycetyna, luteolina, ester etylowy kwasu kawowego i ester fenetylowy kwasu kawowego. Wysoką aktywność antybiotyczną ma też kwas galusowy. Galangina powoduje agregację komórek gronkowców co zaburza ich rozwój, oraz hamuje replikację wirusów i bakterii Gram-dodatnich. Ester fenetylowy kwasu kawowego, kwas kawowy, naryngenina i kwercetyna hamują ruchliwość bakterii mających rzęski i zaburzają przepuszczalność błon cytoplazmatycznych bakterii dla jonów metali.[1] Ekstrakt etanolowy propolisu działa silniej na bakterie Gram-dodatnich (w tym Staphylococcus aureus i Streptococcus) niż Gram-ujemne (Escherichia coli, Pseudomonas aeruginosa). [2]

Ekstrakt etanolowy z propolisu wykazuje aktywność przeciwzapalną i przeciwbólową i to w niskich stężeniach. Za te właściwości odpowiada m.in. bogaty zespół flawonoidów. [4]

Leczenie ran i skóry. Zarówno ekstrakty etanolowe (EEP), jak i wodne (WEP) z propolisu działają odnawiająco na uszkodzone tkanki: skórną, kostną, chrzęstną i zębową. Przyspieszają (nawet dwukrotnie) gojenia się ran, odbudowę tkanki kostnej, odtwarzanie tkanki chrzęstnej i zębowej.

Działanie odnawiające tkankę chrzęstną. U psów ubytki tkanki chrzęstnej stawu biodrowego i sam staw opatrywano maścią eucerynową zawierającą 3% ekstraktu wodnego z propolisu (WEP). Kulawizna u psów leczonych dostawowo tą maścią ustępowała po 2-3 tygodniach, u nieleczonych po 6. U leczonych dużo szybsze było gojenie ran i odnowa tkanki chrzęstnej. Szybciej pojawiały się zawiązki ochrzęstnej, różnicowały się włókna kolagenowe i sprężyste, utkanie tkanki chrzęstnej było zbliżone do fizjologicznego. Ekstrakty propolisowe (EEP) i ich składnik, ester fenyloetylowy kwasu kawowego (CAPE) działają odnawiająco na tkankę chrzęstną, przywracają jej normalny metabolizm i przeciwdziałają destrukcyjnemu działaniu mediatorów zapalnych. [9]

Działanie odnawiające tkankę kostną. Maść z EEP przyspiesza odbudowę kości, co zbadano u psów. Maścią eucerynowa z 3% EEP użyta do opatrunku ubytków w kości promieniowej średnicy 0,5 cm spowodowała, że po 2 tygodniach zostały prawie całkowicie wypełnione odbudowującą się tkanką kostną, a po 4 tygodniach całkowicie wygojone i radiologicznie bez różnicy między kością właściwą a nową. W tym czasie kontrolny ubytek kostny był nadal wyraźny. Badania histologiczne wykazały intensywne procesy kostnienia w stadium kostniny kostnej z wyraźnymi tendencjami wapnienia. W kontroli było dopiero wcześniejsze stadium - kostniny włóknisto-chrzęstnej. [9]

Etanolowe ekstrakty z propolisu działają cytotoksycznie na komórki raka jelita grubego. Aktywność cytotoksyczna zależy od pochodzenia i stężenia propolisu. Wysoka zawartość polifenoli idzie w parze z wysoką aktywnością cytotoksyczną wobec komórek raka jelita. [6]

Zapalenie wymienia. Skuteczność propolisu w leczeniu zapalenia wymienia przekracza nawet celowaną antybiotykoterapię. Znacząco redukuje liczbę patogennych mikroorganizmów, zwłaszcza gronkowców i paciorkowców, oraz zmniejsza ilość zakażeń grzybowych i mieszanych. [11]

ZASTOSOWANIE U KONI - BADANIA

Leczenie ran u koni. Propolis użyty do opatrywania starych ran regionu głowy i łopatki u 18 koni i 14 osłów spowodował redukcję ich wielkości i formowanie zdrowej blizny. Gdy porównano wpływ na świeże rany 3 środków: propolisu, miodu i roztworu fizjologicznego soli, propolis wpływał najlepiej, powodując powstanie zdrowej tkanki z większa ilością fibroblastów i kolagenu, prawidłowym naskórkowaniem, bez infekcji. [10]

Grzybica skóry koni. Produkty propolisowe to naturalna skuteczna terapia grzybic u koni, bez toksycznych skutków ubocznych konwencjonalnych leków. Badano pięć koni z grzybicą, u dwóch spowodowaną Trichophyton mentagrophytes a u trzech Candida albicans. U 2 zastosowano maść z ketokonazolem, u pozostałych raz na tydzień mycie szamponem propolisowym i maść propolisową 2 do 3 razy w tygodniu. Po 4 tygodniach obserwowano znaczącą redukcję wielkości zmian. [12]

Inhalacje przy zapaleniu płuc. Badano wpływ inhalacji z użyciem etanolowego ekstraktu propolisu (EEP) i miodu u 6 koni z zapaleniem oskrzeli. Wykazały działanie przeciwbakteryjne i przeciwgrzybiczne, spowodowały obniżenie podwyższonej akcji serca, liczby oddechów, produkcji śluzu. Zastosowano inhalacje z EEP i miodu 3 razy dziennie przez 7 dni. Propolis ekstrahowano 70% etanolem 1:10 (w/v). Na konia 500 kg brano 1.4 ml EEP plus 3.5 ml miodu, mieszano z 250 ml wody o temp. 50 stopni i inhalowano przy użyciu inhalatora końskiego. Po inhalacji 40 ml wody zmieszanej z 10 ml EEP i 5 ml miodu podawano do pyska. Wyniki: przed terapią konie miały zwiększoną liczbę oddechów, uderzeń serca, nagromadzenie śluzu w drogach oddechowych. W tchawicy miały liczne drobnoustroje: Aspergillus, Bacillus, Penicillium, Pseudomonadales, Enterobacterales i Streptococcus. Po terapii, rytm serca i liczba oddechów spadły do normy, spadła ilość śluzu i liczba bakterii w tchawicy i wykrywano już tylko Streptococcus i Enterobacterales [13]

PRODUKTY PROPOLISOWE DLA KONI - RODZAJE

Ekstrakt etanolowy z propolisu świetnie sprawdza się w leczeniu ran. U koni jest pomocny w stanach takich, jak: gruda, infekcje skórne, owrzodzenia, ropiejące rany, odleżyny, gnicie strzałki, infekcje koronki i piętek. Jego skuteczność potwierdziły liczne badania. 40% ekstrakt etanolowy z propolisu (EEP) powodował, że rany u psów (smarowane raz dziennie przez 12 dni) goiły się ponad 3 razy szybciej niż nieleczone. Już po jednym zastosowaniu osuszały się, zabliźniały na krawędziach i zmniejszały, a po 6-9 dniach były praktycznie wygojone. 5% EEP stosowany na głębokie rany grzbietu owiec powodował, że zmniejszały się szybciej niż po użyciu zasypek antybiotykowych. Aerozol z 3 % EEP nanoszony codziennie na rany u świnek morskich spowodował, że 10 dniach wszystkie się wygoiły i zabliźniły; nie ropiały, co zdarzało się w kontroli. Aerozol stymulował też aktywność mitotyczną komórek nabłonka i rozplem komórek tkanki łącznej: fibroblastów i śródbłonka. [9] Nalewkę propolisową rozcieńczoną (łyżeczka nalewki na 100 ml przegotowanej wody) stosuje się do pędzlowania błon śluzowych, skóry, okładów. Nierozcieńczoną można nakładać na opryszczkę, liszaje, ropnie, pleśniawki, wypryski. [7]

Ekstrakt wodny z propolisu (zawiesina wodno – propolisowa). Większość składników propolisu ma charakter lipofilowy i częściej używany jest ekstrakt etanolowy propolisu (EEP). Ale ekstrakt wodny (WEP) też jest wartościowy: odnawia tkankę skórną i przyspiesza leczenie ran. Zawiera więcej substancji rozpuszczalnych w wodzie, np pochodne kwasu kawoilochinowego i ma wyższą aktywność antyutleniającą i hamującą działanie enzymów. W badaniu na psach, stosowane 2 razy dziennie przymoczki z 3% WEP spowodował prawie dwukrotnie szybsze leczenie ran. 9-10 dnia rany były wyleczone i zabliźnione, a w kontroli jeszcze na etapie ziarninowania.[9] Wodny ekstrakt z zielonego propolisu brazylijskiego i jego składniki (kwas chlorogenowy i dikawoilochinowe) wykazały działanie neuroprotekcyjne i przeciwutleniające, hamując peroksydację lipidów. [5] Sprawdzone zastosowanie zawiesiny wodno – propolisowej u koni to: grzybice, infekcje skóry, trudno gojące się rany, egzemy, odparzenia, odleżyny, mechaniczne uszkodzenia koronki, podeszwy i piętek kopyt oraz po powierzchownych zabiegach weterynaryjnych.

Maść propolisową stosuje się w przypadku obrzęków, opuchlizn, stanów zapalnych, oparzeń, odmrożeń, odleżyn, do regeneracji tkanek skóry. Pomocna u koni cierpiących z powodu grudy, ran, owrzodzeń. Maść z 5 % ekstraktu etanolowego z propolisu (EEP) przyspiesza gojenie ran i leczy też rany oparzeniowe. Gdy na oparzenia skóry u szczurów raz dziennie nakładano maść z 3% EEP, po 15 dniach stwierdzono: mniejszą o prawie 50% szerokość ran, mniejszą szerokość i głębokość ziarniny, większe o 89% niż w kontroli pokrycie nabłonkiem. Także rozwój fibroblastów, naczyń krwionośnych, włókien kolagenu, młody naskórek i skóra wskazywały na większą odnowę tkanek. Maść zwiększa angiogenezę (szybciej rośnie liczba naczyń), aktywność enzymatyczną w nabłonku i włóknach mięśniowych, powierzchnię naskórka odnawiającego w ranie oparzeniowej.[9]

Synergizm farmakologiczny - współdziałanie propolisu z lekami: 1) wzmaga i uzupełnia działanie przeciwbakteryjne i przeciwgrzybicze antybiotyków, sulfonamidów i fitoncydów. 2) wzmaga i uzupełnia działanie przeciwzapalne salicylanów i ibuprofenu 3) w obecności miedzi i srebra działa silniej przeciwdrobnoustrojowo (maści!) 4) wykazuje synergizm z selenem i witaminą C. [7]

PROPOLIS JAKO SUPLEMENT DIETY ZWIERZĄT

U drobiu małe dawki propolisu sprzyjają budowaniu silnej odporności na choroby, podnoszą humoralną odpowiedź immunologiczną na wirusy np grypy i zapalenia oskrzeli. Propolis w małych dawkach (70 i 100 mg/kg paszy/dziennie) polepszał odporność poszczepienną ptaków, zwiększał produkcje przeciwciał przeciw wirusom. Duże dawki redukowały ilość przeciwciał a zwiększały odpowiedź komórkową – ilość leukocytów w jelitach. U niosek suplementacja propolisem polepsza odpowiedź immunologiczną, pobranie paszy, wagę i jakość jaj. Propolis wpływa na parametry krwi: wzrost hematokrytu i poziomu globulin. Spada ilość enzymów wątrobowych = propolis działa ochronnie na wątrobę. Bydło. Flawonoidy z etanolowego ekstraktu propolisu sprzyjają odporności cieląt: mają znaczący, zależny od dawki, wpływ na poziom przeciwciał. Flawonoidy działają podobnie jak sylimaryna z ostropestu, czyli ochronnie na wątrobę. Biegunki. Propolis (etanolowy ekstrakt) poprawia zdrowie cieląt z biegunką bakteryjną; eliminuje biegunkę, polepsza wskaźniki immunologiczne (więcej immunoglobulin), znacząco (o 43 do 77 %) spada ilość bakterii. [11]

MIÓD W TERAPII RAN

W leczeniu urazów skóry i oparzeń, ran ciętych i zainfekowanych używany jest też miód. Rany u koni, zwłaszcza nóg, bywają zakażone bakteriami takimi, jak: gronkowiec złocisty Staphylococcus aureus w tym oporny na metycylinę (MRSA), Escherichia coli, Streptococcus equi, Enterococcus faecalis, Acinetobacter baumannii, oporny na metycylinę Staphylococcus epidermis (MRSE), Staphylococcus sciuri, Pseudomonas aeruginosa. 8 na 11 testowanych odmian miodu było efektywne wobec tych szczepów, najbardziej: miód manuka i miód lekko podgrzany. Prawidłowo stosowana apiterapia przyspiesza ziarninowanie, zmniejsza zapalenie i obrzęk wokół rany, blizna tworzy się szybciej i jest mniej widoczna a skóra wokół rany bardziej elastyczna (więcej włókien kolagenu); rany goją się szybciej niż traktowane innymi środkami. Miód nakładany bezpośrednio na ranę pomaga też przy małych ranach oparzeniowych i ranach zakażonych bakteriami kałowymi. W obu przypadkach bywa, że początkowo zachodzi namnażanie bakterii ale potem nagle spada ich ilość a gojenie przyspiesza i rany goją się jakby nie były zainfekowane. [11]

Jak prawidłowo korzystać z dobrodziejstw miodu w terapii ran? Po pierwsze kluczowa jest jakość miodu. Miód bywa zanieczyszczony bakteriami; przy otwartej ranie, taki niesterylny miód może spowodować wtórną infekcję. Po drugie ważne, by terapię miodem kontynuować aż rana się zagoi, nie kończyć w pierwszej fazie regeneracji. Trzy: miód w formie żelu bardziej przylega i jest skuteczniejszy. Cztery: czysty miód jest skuteczny w terapii świeżych i chirurgicznych ran, natomiast miód z dodatkiem tranu, pomaga przy starszych i źle gojących się ranach. Łączy się wtedy antybakteryjne i przeciwzapalne działanie miodu i przyspieszenie regeneracji tkanki dzięki witaminom A, D i kwasom omega 3 z tranu. Taka mieszanka nałożona na oczyszczone, źle gojące się rany, pomaga zagoić je szybciej (całkowicie w 3 do 6 tygodni) i z mniejszą, zdrową blizną. [11]

Tekst: Joanna Smulska

Źródła:

[1] "Aktywność antybiotyczna propolisu krajowego i europejskiego" Bogdan Kędzia, Elżbieta Hołderna-Kędzia

[2] "Aktywność przeciwdrobnoustrojowa etanolowego ekstraktu propolisu" Robert Dariusz Wojtyczka, Robert Kubina, Agata Kabała-Dzik, Rafał Jakub Bułdak, Annales Academiae Medicae Sileniensis 39

[3] "Propolis, mleczko, wosk – część czwarta", Prof. zw. dr hab. n. biol. Krzysztof Jędrzejko, Mgr farm. Jacek Malcher Panacea nr 3 (24) 2008, s 20-21,

[4] "Evaluation of the analgesic and anti-inflammatory effects of a Brazilian green propolis." Paulino N., Teixeira C., Martins R., Scremin A., Abreu S.R.L., de Castro S.L., Marcucci M.C., Dirsch V.M., Vollmar A.M.  Planta Medica. 72:899-906, 2006.

[5] "Water extract of propolis and its main constituents, caffeoylquinic acid derivatives, exert neuroprotective effects via antioxidant actions." Nakajima Y., Shimazawa M., Mishima S., Hara H.  Life Sciences. 80:370-377, 2007.

[6] "Ocena właściwości cytotoksycznych etanolowego ekstraktu z propolisu w stosunku do komórek raka okrężnicy HCT 116" R. Kubina, A. Kabała-Dzik, B. Bielec, K. Smolarz, B. Stawiarska-Pięta, E. Szaflarska-Stojko , Postępy Fitoterapii 2/2013 s. 76 - 83

[7] "Propolis – właściwości lecznicze", dr H. Różański, 2007

[8] "Pochodzenie propolisu w świetle teorii i badań naukowych", B. Kędzia, Herba Polonica Vol 54 No 4 , 2008

[9] "Wpływ propolisu na odnowę tkanki skórnej, kostnej, chrzęstnej i zębowej ", B. Kędzia, E. Hołderna-Kędzia, Post Fitoter 2018; 19(3): 203-211

[10] "Evaluation of the Effectiveness of Propolis Compared with Honey on Second Intention Wound Healing in the Equine" H. Abu-Ahmed, M. Elkammar, M. El-Neweshy, Middle-East Journal of Scientific Research 14 (10): 1292-1298, 2013

[11] "Use of bee products in livestock nutrition and therapy", B. Madras – Majewska, L. Ochnio, M. Ochnio, Med. Weter. 2015, 71 (2), 94-99

[12] "Use of Mexican Propolis for the Topical Treatment of Dermatomycosis in Horses", I. del Socorro Flores Rodríguez, M. M. Monteagudo, A. L. Orozco, T. A. Cruz Sánchez, Open Journal of Veterinary Medicine, Vol.06 No.01(2016)

[13] "Influence of the inhalation with ethanol extract of propolis and honey on physiological parameters and inflammation in horses with chronic bronchitis" Z. Mikniene, S. Trumbeckaite, R. Stone, E. Stonys. 16th WEVA (World Equine Veterinary Association) congress: Verona, 2019