ŻYLAKI A JAZDA KONNA

ŻYLAKI

Przy żylakach nóg niektóre rodzaje aktywności ruchowej są wskazane, inne uznane za niezdrowe. Jazdę konną zwykle zalicza się do tych drugich. Biorąc uwagę, że wg różnych badań żylaki nóg występują u 1/4 a nawet połowy dorosłych (zwłaszcza kobiet), to oznaczałoby, że wielu jeźdźców musiałoby w takim razie zrezygnować z jazdy. Czy powinni? Niekoniecznie :)

1. ograniczenie jazdy konnej przy żylakach zależy od zaawansowania problemu

2. niekorzystnie wpływa długotrwałe zgięcie w stawach i nieruchomość nóg, należy więc:

   - robić przerwy w jeździe, w terenie np. prowadząc konia

   - wyjmować nogi ze strzemion i rozluźniać za pomocą wymachów, krążenia

   - podczas rajdów i terenów co jakiś czas zsiadać i prowadzić konia

   - włączyć w trening jazdę bez strzemion, na oklep, elementy woltyżerki itd.

3. prawidłowo dopasować i czasami nieco zmieniać długość strzemion

4. szkolić się w prawidłowym dosiadzie, gdzie łydka i udo subtelnie, ale stale działają

5. zmieniać rodzaj dosiadu podczas jazdy (pełen siad, anglezowanie, półsiad)

6. jeździć w dopasowanym siodle, które nie blokuje, nie uciska, nie wymusza niewygodnej i nieprawidłowej postawy

Jak wygląda prawidłowe krążenie w nogach?

Krew płynie żyłami powierzchniowymi, przez żyły przeszywające (perforatory) do żył głębokich, a następnie, wbrew grawitacji, musi być odprowadzona do żyły głównej i serca. Za przepływ krwi żylnej w kierunku serca odpowiada kilka mechanizmów [1] :

1. pompa mięśniowa - pracujące mięśnie nóg kurcząc się i rozkurczając uciskają żyły głębokie;

2. silne serce zasysa powracającą krew;

3. oddychanie przeponowe. Podczas wdechu przepona zwiększa ciśnienia w jamie brzusznej, a podczas wydechu podciśnienie wciąga krew do góry;

4. zastawki zapobiegają cofaniu się krwi: otwierają się, gdy jest wypychana w górę w fazie skurczu serca, a zamykają w fazie rozkurczu. Gdy są uszkodzone, krew cofa się i napiera na ściany naczyń - refluks żylny. Naczynia poszerzają się a zalegająca krew wywołuje zmiany chorobowe w tkankach.
   
   

Przewlekła niewydolność żylna – skąd się bierze i jak objawia?

Przewlekła niewydolność żylna (PNŻ) to zaburzenie funkcji żył. Pierwotną niewydolność żył powodują wrodzone defekty (genetyczna słabość ścian) lub zmiany w biochemii ścian, np niedobór elastyny [14]. Wtórna niewydolność pojawia się w odpowiedzi na zakrzepicę, stan zapalny i niszczenie ścian żył. W rozwoju choroby występuje nadciśnienie żylne w nogach, dysfunkcja zastawek, ograniczenie przepływu krwi i refluks naczyniowy. Przez nieszczelny śródbłonek wyciekają składniki krwi, powodując zapalenie, obrzęk i odkładanie włóknika wokół naczyń [3]. Niewydolność zastawek może wynikać z ich nieprawidłowego kształtu lub poszerzenia naczynia; może być wrodzona, być wynikiem urazu, zmian hormonalnych, zakrzepicy. Nadciśnienie żylne powoduje ból, obrzęk, zniszczenie naczynek włosowatych, upośledzenie mikrokrążenia. Pierwsze objawy niewydolności to uczucie ciężkości nóg, zmęczenia, palenia, skurcze łydek, obrzęki. Dołączają zmiany przebarwienia skóry i zmiany naczyniowe: pajączki, żyły siateczkowate i żylaki.

Są liczne czynniki ryzyka rozwoju przewlekłej choroby żylnej [1, 3]:

• czynniki dziedziczne — ryzyko 40% u osoby, której jeden rodzic miał żylaki; 90% - oboje

• zaawansowany wiek;

• płeć żeńska

• wysoki wzrost lub zaburzenia statyki stopy: płaskostopie i stopa wydrążona

• nadwaga i otyłość

• hormonalna antykoncepcja i hormonalna terapia zastępcza

• ciąże i porody. Progesteron w ciąży może wpływać na większe rozluźnienie i nadmierna elastyczność ścian żył [15].

• przewlekłe zaparcia

• zakrzepica

• urazy nóg

• nadciśnienie

• za ciasne ubranie, wysokie obcasy

• niedobór ruchu, siedzący tryb życia

• nadmierna ekspozycja na ciepło (gorące kąpiele, solarium, opalanie)

• długotrwała praca w pozycji stojącej (zwłaszcza) lub siedzącej. Podczas pracy stojącej 20 – 25 % krwi gromadzi się w nogach. Nawet u zdrowych osób, już stanie przez 15 minut powoduje zwiększenie objętości łydki o około 63 ml, dyskomfort i chęć pochodzenia [11] .

"Siła" działania tych czynników jest różna. Czynniki genetyczne, ciąża, otyłość mają bardzo duży wpływ na rozwój żylaków. Praca stojąca również ale już wpływ pracy siedzącej w badaniach nie zawsze jest oczywisty. Brian Newman, chirurg specjalizujący się w usuwaniu żylaków, w wywiadzie dla The Guardian [15] stwierdza, że jest niewiele dowodów na to, by gorące kąpiele czy krzyżowanie nóg powodowały rzeczywiście problem z żyłami. Z kolei np specjaliści Ajurwedy zwracają uwagę na fakt, że wręcz za dużo stoimy a za mało siedzimy (lub/i w nieprawidłowej pozycji) a negatywnie wpływa nie tylko praca ale też np krzątanie się w nowoczesnej kuchni, gdzie wszystko robimy na stojąco.

TERAPIA PNŻ [1, 2]

1) zmiany w stylu życia: unoszenie nóg, dieta, ruch, odchudzenie, unikanie długiego stania.

2) Leczenie uciskowe – kompresjoterapia: kontrolowany, stopniowany ucisk na kończynę dla zapobiegania lub zmniejszenia obrzęku. Zapewniają go kompresyjne podkolanówki, rajstopy, opaski i masaż uciskowy. Kompresjoterapaia to podstawowa sprawa przy problemie żylaków. Pończochy lub podkolanówki kompresyjne zapewniają delikatne zewnętrzne wsparcie żył i poprawiają powrót krwi żylnej do serca. Największy ucisk jest w okolicach kostki i zmniejsza się w kierunku uda. Jeśli zaczniemy je nosić już przy pierwszych objawach, drobnych pajączkach, można zapobiec lub spowolnić dalszy rozwój niewydolności i żylaków. Wyroby kompresyjne można kupić w specjalistycznych sklepach ale dobrze jest, żeby lekarz doradził stopień kompresji. Wśród oferowanych na rynku podkolanówek uciskowych są także takie przeznaczone do jazdy konnej :)

3) fizykoterapia - uprawianie takich aktywności, jak: jazda na rowerze, pływanie, bieganie, czy marszobieg. Wszelkie ćwiczenia, które aktywizują pompę mięśniową nóg (łydki).

4) farmakoterapia. Leki, które zwiększają napięcie ściany żył a zmniejszają ich przepuszczalność i obrzęk nóg (wyciąg z kasztanowca, diosmina, escyna, rutyna, hesperydyna)

5) W przypadku zaawansowanych zmian stosowana są operacyjne metody zamykania żył.

ŻYLAKI A SPORT

Żylaki nie wykluczają uprawiania sportu. Aktywność fizyczna jest korzystna dla krążenia, wręcz wskazana dla osób, które mają żylaki i stanowi profilaktykę zapaleń żył powierzchniowych i zakrzepicy żył głębokich.

Jeśli macie wątpliwości, czy przy chorobie, jaką są żylaki, aktywność fizyczna to jednak nie 'za wiele' to warto wiedzieć, że odpowiednie ćwiczenia pomagają nawet w tak zaawansowanych stanach, jak owrzodzenia żylakowe i cukrzycowe. Dzieje się tak dlatego, że aktywują łydki (i tu myślmy też o działaniu łydek w kontekście jazdy konnej) i poprawiają krążenie w nogach! Mięśnie łydki nazywa się "drugim sercem", poprawiają krążenie krwi gdy są ćwiczone, np podczas chodzenia – ale i w siodle. Korzystnie przy niewydolności żylnej działają 30- 60-minutowe sesje. Ćwiczenia stóp poprawiają też gojenie wrzodów żylakowych i cukrzycowych. Im więcej pacjenci ćwiczą mięśnie łydki, tym lepiej i szybciej goją się wrzody, zarówno cukrzycowe jak żylakowe!

Ćwiczenia poprawiają działanie pompy mięśniowej łydki. Wykazano, że przyspieszają gojenie owrzodzeń żylakowych [9]. W pierwszej fazie ćwiczeniem było unoszenie pięty na siedząco, zaczynając od 10 powtórzeń aż do 25. Faza druga obejmowała to samo ćwiczenie na stojąco a trzecia na 1 nodze. 77% grupy ćwiczącej i 53% niećwiczącej wyleczyło wrzody w ciągu 12 tygodni. U osób ściśle stosujących protokół, był większy postęp i szybsze leczenie.

Ćwiczenia stóp poprawiają też leczenie wrzodów cukrzycowych [10]. Osoby w grupie ćwiczącej wykonywały 10 powtórzeń 18 ćwiczeń stopy i palca 2 razy dziennie. W grupie ćwiczącej rany goiły się i zmniejszały szybciej i tylko w tej grupie zmniejszyła się głębokość ran i nie było infekcji.

Przy żylakach nóg poleca się aktywności 1) angażujące nogi: spacery, wędrówki górskie, jogging, bieganie, jazda na rowerze, skakanka. 2) poprawiające krążenie: pływanie (ruch w ucisku wywołanym ciśnieniem wody), aquaerobik, taniec, treningi cardio - uruchamiają „serce mięśniowe” łydki. 3) na siłowni warto korzystać z bieżni, roweru stacjonarnego, gimnastyki i steppera.

ŻYLAKI A JAZDA KONNA

Przy żylakach pewnych ćwiczeń warto unikać lub...wykonywać je nieco inaczej, i to dotyczy też jazdy konnej:

1. odradza się ćwiczenia podnoszące ciśnienie w jamie brzusznej jak podnoszenie ciężarów (nieprawidłowy powrót krwi, rozszerzanie żylaków), ale można zmniejszyć problem przez użycie małych obciążeń a dużej liczby powtórzeń.

2. Sporty, które niosą ryzyko urazu są niewskazane, bo zabiegi ortopedyczne i chirurgiczne zwiększają ryzyko zakrzepicy. Przy koniach oczywiste – kask, BHP, jazda z głową zawsze.

3. Przy jeździe konnej problemem jest, że nogi są długo zgięte w stawie kolanowym i biodrowym. Może to utrudniać odpływ krwi żylnej. Zalecenia opisane wyżej – różnorodność dosiadu plus wyjmowanie nóg ze strzemion, rozciąganie, krążenia

4. sporty wymagające ciasnych butów nie są zalecane. Przy jeździe konnej warto wybrać buty sportowe lub sztyblety i chapsy, niż oficerki. Buty nie mogć uciskać, być za małe lub za wąskie w palcach i ograniczać krążenia. Należy dążyć do dosiadu, w którym dynamiczna równowaga i stabilizacja wynika z prawidłowej pracy mięśni i świadomości ciała, a nie sztucznego zakotwiczenia w siodle – protezie i usztywnienia nóg zasznurowanymi jak gorset butami o elastyczności opatrunku gipsowego (czy gips wpływa dobrze na mięśnie?).

Jeśli przeanalizujemy czynniki sprzyjające żylakom to okazuje się, że sprawa jest kompleksowa: istnieją wpływające na siebie procesy szkodliwe dla żył ale też skuteczne sposoby ograniczania ich wpływu. Bardzo ważnym jest ruch. Jeździectwo, wiążące się z pobytem na świeżym powietrzu, rozlicznymi czynnościami związanymi z opieką nad koniem, szkoleniem i przygotowaniem do jazdy, stwarza świetne warunki dla poprawy zdrowia żył. Jedynie podczas samej jazdy należy mieć na uwadze, co sprzyja zdrowiu nóg z żylakami: uruchomienie pompy mięśniowej łydki, regularna zmiana pozycji, unikanie za ciasnych butów i strojów, stosowanie skarpet kompresyjnych.

Można też zadać sobie pytanie, skąd wzięła się jazda konna na listach niepolecanych przy żylakach sportów. Zgięcie nóg i obcisły strój to jedno. Jednak informacje o tym, że jeźdźcom tworzą się wybroczyny i żylaki pod kolanami, mogą mieć dodatkowe źródło. Żylakom u jeźdźców mogła sprzyjać jeździecka tradycja i ubiór, a także realia jeszcze niedawnych czasów, powiedzmy lat 90 tych, w tym: bryczesy z nieelastycznej tkaniny mocno opięte w okolicy kolan; ciasne oficerki; sztywne, skórzane leje (sama pamiętam, jak cisnęły i obcierały!). Problem z zakupem odzieży jeździeckiej, noszenie za ciasnych oficerek (lub za wysokich) i bryczesów także zwiększa obciążenie żył nóg jeźdźca. Nawet konieczność dopasowania siodła do jeźdźca to dość nowy temat. Jeżdżenie w za dużym siodle, jazda drobnych dziewcząt w siodłach dla dorosłego chłopa i do tego zalecenia, by trzymać się mocno kolanami, to rzeczywistość powszechnego jeździectwa jeszcze niedawno. I to wpływało na problemy z żyłami. Natomiast obecnie od takich metod szkolenia dosiadu, od ignorowania dopasowania siodła, jak i od sztywniejących, skórzanych lejów, w dużej mierze odeszliśmy. Dlatego mniej się musimy martwić ryzykiem żylaków od jazdy konnej :)

Dr Łukasz Szczygieł [2], choć nie jest ekspertem jeździeckim to słusznie zauważa, że wpływ jazdy konnej na żylaki zależy od rodzaju treningów. Styl, dosiad, rodzaj i czas pracy jak i buty, odzież i siodło, wpływają na samopoczucie żył i nóg. Jeśli jazda konna nie jest monotonna, to nie przeciąży układu żylnego, mimo, że Teoretycznie łydki powinny być w trakcie jazdy konnej nieruchome, przyklejone do konia i nie powinny się bujać, czyli to jest złe dla żył. Jednak przecież nie jest to stały stan: przy anglezowaniu mięśnie ud regularnie unoszą i opuszczają tułów, a przesunięcie łydki nadaje kierunek i tempo chodu. W półsiadzie nogi są nieruchome i napięte ale w kłusie ćwiczebnym i pełnym siadzie (w galopie i przy jeździe westernowej), przy rozluźnieniu miednicy i podążaniu za ruchem konia, całe nogi pracują. Dodatkowo treningi urozmaici dodatek jazdy bez strzemion, na oklep, tyłem, elementów woltyżerki.

PROFILAKTYKA – ZAPOBIEGANIE ROZWOJOWI ŻYLAKÓW:

Większość z nas jeździ konno kilka razy w miesiącu do kilku razy w tygodniu. Choć jazda konna może na nie wpływać, to ten wpływ jest nikły w porównaniu z tym, co robimy na co dzień. Jest tu ogromne pole do działania. Podczas zbierania materiałów do tego artykułu, zaczęłam stosować opisane proste ćwiczenia (wspinanie na pięty z aktywnym opuszczaniem ciała, unoszenie nóg, dbanie o przerwy w pracy siedzącej) i efekt jest konkretny i odczuwalny! A nie są to wymagające czynności, łatwo włączyć je w rutynę dnia. Co jeszcze warto robić:

• aktywność fizyczna – najważniejsza w zapobieganiu i bardzo ważna też w leczeniu

• unoszenie nóg o 30° (15 cm powyżej bioder) na 20 minut 3 razy dziennie odprowadza krew do serca i ogranicza też zastoje limfy

• oddychanie przeponowe i joga, wiele asanów jest korzystnych dla powrotu krwi

• unikanie wysokich obcasów, ciasnych butów, obcisłego stroju (podkolanówki). Podczas uprawiania sportu ubranie i buty też nie mogą być za ciasne, by nie uciskać dodatkowo nóg i stóp. Czasem to, co dobre dla żył może wydać się dziwne, ale działa – np [13] gdy zdrowe osoby stały 2 godziny najmniejszy dyskomfort i puchnięcie a większa aktywność mięśni nóg była przy noszeniu niestabilnych butów a nie boso lub w płaskich butach).

• często stosować proste ćwiczenia, polepszające powrót krwi żylnej: wspinanie na palcach i powolne opuszczanie ciała (mięśnie łydek mają pracować), przysiady, marsz w miejscu, zginanie stopy, krótki spacer, "rowerek" na leżąco itd.

• Przy pracy siedzącej: często zmieniać pozycje, ćwiczyć, użyć krzesło z pochylonym do tyłu oparciem, podnóżek, częste poruszanie stopami i niezakładanie nogi na nogę

• Przy pracy stojącej korzystne jest przenoszenie ciężaru ciała z jednej nogi na drugą i podnóżki umożliwiające uniesienie jednej nogi wyżej. Już prosty zestaw ćwiczeń zmniejsza dyskomfort i ból nóg podczas pracy stojącej. W badaniu [12], 10 mężczyzn stało na twardej podłodze 4 godziny (mieli 10 minut odpoczynku co godzinę). Podczas stania, wykonywano albo: a) żadnych ruchów b) ruchy kostką dwa razy po 2 minuty c) ruchy bioder dwa razy po 2 minuty. Zmiana obwodu uda (1.22%) i łydki (1.32%) były największe przy braku ruchu a najmniejsze przy dodaniu ruchu kostki (0.61%) i biodra (0.80%). Największy dyskomfort łydki też był przy staniu bez ruchu. Dlatego podczas pracy stojącej warto ruszać kostkami i biodrami przez 30 minut by zmniejszyć dyskomfort nóg.

• profilaktyczne noszenie pończoch lub rajstop uciskowych, także podczas treningu

• unikanie gorących kąpieli, opalania i solarium. Za to korzystny jest chłodny prysznic— zmniejsza obrzęk, uczucie ciężkości nóg i skurcze mięśni;

• prawidłowa dieta, unikanie zaparć, utrzymanie prawidłowej masy ciała

• masaż. Do oleju do masażu przy żylakach i obrzęku, warto dodać olejki eteryczne: mięty pieprzowej, cyprysa, palczatki cytrynowej, rozmarynu, lawendy, tymianku, tui.

ZIOŁA NA ŻYLAKI

Kasztanowiec zwyczajny to główna roślina zielarska pomocna przy obrzękach i żylakach. Leczniczo działają kwiaty, owoce, kora, pędy z pączkami, liście. Zawierają saponiny, kumaryny (eskulina, fraksyna, skopoletyna), flawonoidy (kwercetyna, kemferol, rutyna, astragalina), garbniki. Normalizują przepuszczalność naczyń, wzmacniają i uszczelniają ich ściany, co hamuje wysięk i obrzęk, zapobiega zastojom i zakrzepicy, działają przeciwzapalnie na śródbłonek. Liście zwiększają krzepliwość krwi, natomiast pączki, owoc, nasiona odwrotnie – działają przeciwzakrzepowo. Dr Henryk Różański podaje właściwości poszczególnych surowców; podaję je tu skrótowo i odsyłam do artykułu [4] po dokładne opisy. Liście kasztanowca zwiększają krzepliwość, wzmacniają, uszczelniają naczynia, pobudzają regenerację tkanek, gojenie ran, działają przeciwzapalnie, pomagają przy niskiej krzepliwości krwi, kruchości i przepuszczalności naczyń. Kora i pędy działają ściągająco, przeciwzapalnie, przeciwobrzękowo, przeciwwysiękowo, pobudzają gojenie ran, są wskazane przy zapaleniu naczyń krwionośnych, wysiękach, krwiakach, zapaleniu stawów, kontuzjach. Pączki działają przeciwzapalnie, przeciwalergicznie, przeciwzakrzepowo, wzmacniają śródbłonki, hamują rozwój miażdżycy, pobudzają regenerację tkanek. Kwiaty uszczelniają i wzmacniają naczynia, hamują zapalenia, poprawiają krążenie. Owoce i nasiona pomagaja w leczeniu żylaków, zaburzeń krążenia, udaru, obrzęków, zapalenia żył, zakrzepów, zmniejszają przepuszczalność ścian naczyń, przywracają ich elastyczność, poprawiają krążenie i resorpcję obrzęku, hamują zapalenia.

Miłorząb japoński zawiera glikozydy flawonowe, poprawia krażenie i przepływ krwi, zmniejsza napięcie ścian naczyń krwionośnych; łagodzi skurcze i bóle nóg, zapobiega zapaleniu żył, hamuje agregację płytek krwi

Głóg (kwiatostan) poprawia krążenie, działa ochronnie na ściany naczyń krwionośnych;

Forsycja (kwiaty) są źródłem rutyny – flawonoidu, który wzmacnia naczynka krwionośne, leczy stany zapalne. Przy problemach z obrzękami można pić napary lub użyć forsycji w maści.

Siedmiopalecznik błotny – do okładów i nacierań przy żylakach. Kłącze i ziele działa ściągająco, przeciwkrwotocznie, przeciwzapalnie; zawiera garbniki, kwas galusowy, elagowy, chinowy, fitoncydy, glikozydy fenolowe, kwercetynę. Działa ochronnie na naczynia krwionośne i nabłonki, antyoksydacyjnie, przeciwzapalnie, zmniejsza obrzęki i wysięk, obkurcza naczynia krwionośne, przyspiesza krzepniecie krwi i gojenie ran, wzmaga ziarninowanie i naskórnikowanie.

Arnika: zawiera flawonoidy, olejki eteryczne, kwasy organiczne, karotenoidy, fitosterole i aminy. Wzmacnia i uszczelnia ściany naczyń krwionośnych, zmniejsza ból, obrzęki i ryzyko zakrzepów.

Ruszczyk kolczasty. [5] Zawiera saponiny (ruscyna, ruskogenina, ruskozyd), flawonoidy, fitosterole, benzofurany, triterpeny, kumaryny, alkaloidy (sparteina). Chroni, obkurcza, wzmacnia i uszczelnia żyły; zapobiega zastojom krwi i limfy, obrzękom i wysiękom. Zwiększa ciśnienie żylne krwi i napięcie ścian żył, zmniejsza przepuszczalność. Wskazania: zastoje limfy i krwi, żylaki, pajączki, obrzęki, kontuzje, plamice, niewydolność i zapalenia naczyń żylnych i limfatycznych, nadmierna kruchości i przepuszczalność naczyń, zakrzepy.

Winorośl [6,7] ma cenne liście, bogate w flawonoidy (kwercetyna), antocyjany, garbniki, kwasy fenolowe, sole wapnia, karotenoidy, saponiny. Działanie: przeciwzapalne, ściągające, pobudzające gojenie ran, przyspieszające regenerację nabłonka, przeciwwysiękowe, przeciwzakrzepowe, stabilizuje błony komórek i śródbłonki. Wskazania: niewydolność i zapalenie żył, zastoje krwi, nadciśnienie, cukrzyca, żylaki; refluks; alergie, reumatyzm, obrzęki; bóle głowy.

Resweratrol to polifenol, składnik skórki winogron, w mniejszej ilości morwy i czarnej porzeczki. Jest antyoksydantem, usprawnia krążenia krwi w nogach, przy żylakach niweluje uczucie ciężkości, hamuje stan zapalny i apoptozę w śródbłonku naczyń. Czerwone wino, bogate w resweratrol, może odpowiadać za francuski paradoks: długie życie, zdrowe serce i krążenie mimo tłustej diety.

Winobluszcz pięciolistkowy zawiera fenolokwasy (ferulowy, elagowy) i flawonoidy (kwercetyna) [7]. Kora, pędy i ziele działają przeciwzapalnie, ściągająco, antyseptycznie, przeciwkrwotocznie, obniżają ciśnienie, chronią naczynia. Pomocny przy cukrzycy, miażdżycy, nadciśnieniu.

Cenne flawonoidy w leczeniu żylaków. Diosmina i hesperydyna (w stosunku 9:1) poprawiają mikrokrążenie i napięcie żył a zmniejszają przepuszczalność, działają przeciwzapalnie [8] a także przeciwbólowo i antyoksydacyjnie. Hesperydyna poprawia elastyczność i szczelność nabłonka naczyń krwionośnych. Występuje w owocni pomarańczy gorzkiej i w mięcie pieprzowej. Diosmina wzmacnia naczynia, zmniejsza obrzęki, poprawia napięcie i elastyczność żył, hamuje reakcje alergiczne i zapalne. Występuje w trędowniku bulwiastym i cytrusach, np w soku cytryny.

Tekst i zdjęcia: Joanna Smulska

Źródła:

[1] Przewlekła niewydolność żylna kończyn dolnych - schorzenie związane z rodzajem wykonywanej pracy, dr E. Łastowiecka Moras, Bezpieczeństwo Pracy Nauka i Praktyka 6/2015

[2] 19 08 2023 dr Ł. Szczygieł, Żylaki i sport, a może jeszcze jazda konna? Czy to jest zdrowe?

[3] R. Zubilewicz, A Jaroszyński, Przewlekła Choroba Żylna, Ciamedica 2014, 400-404

[4] Kasztanowiec – Aesculus w fitoterapii, dr H Różański, 2008

[5] Ruszczyk – Ruscus w praktycznej fitoterapii. Dr H Różański, 2016

[6] Liść winorośli – Folium Vitis, Dr H Różański, 2010

[7] Liść winogronowy – Folium Vitis viniferae (winorośli) raz jeszcze. Trochę o winobluszczu–Parthenocissus = Ampelopsis. Dr H Różański, 2011

[8] Patofizjologia rozwoju żylaków oraz wybrane metody ich leczenia – aktualny stan wiedzy, Henryk Marona, Agnieszka Kornobis, Postępy Farmakoterapii Tom 65, nr 2/2009

[9] O’Brien J, Finlayson K, Kerr G, Edwards H. Evaluating the effectiveness of a self-management exercise intervention on wound healing, functional ability and health-related quality of life outcomes in adults with venous leg ulcers, Int Wound J. 2017;14(1):130–137.

[10] Eraydin Ş, Avşar G. The effect of foot exercises on wound healing in type 2 diabetic patients with a foot ulcer: randomized control study J Wound Ostomy Continence Nurs. 2018;45(2):123,130

[11] Controlled Clinical Trial, Vasa. 2022 Mar;51(2):78-84. Walking instead of standing, F Junge, W Konschake, H Haase, M Vollmer, M Junger

[12] Appl Ergon. 2012 Nov;43(6):1033-7. , Effectiveness of leg movement in reducing leg swelling and discomfort in lower extremities, Y -H Lin, C – Y Chen, M-H Cho

[13] Appl Ergon. 2016 Mar:53 Pt A:95-102. Influence of unstable footwear on lower leg muscle activity, volume change and subjective discomfort during prolonged standing, Z Karimi, T Allahyari, M R Azghani, H Khalkhali

[14] Stat Pearls Publishing, 2023, Venous Insufficiency, S K Patel, S M Surowiec

[15] The Guardian com, 21. 11. 2016, Everything you wanted to know about vein problems