ZMYSŁY KONI - WĘCH

2020-12-29
ZMYSŁY KONI - WĘCH

 

Zmysł węchu był jednym z podstawowych przystosowań pierwszych zwierząt lądowych do nowego środowiska życia. W ewolucji, chemorecepcja powstała przed zmysłami wzroku i słuchu i jest uniwersalna: ma znaczenie też w komunikacji między gatunkami. Regiony analizujące zapachy to najstarsze struktury mózgu ssaków. System limbiczny, który reguluje emocje i motywację, był najpierw kierowany głównie bodźcami węchowymi. Węch jest zmysłem dystansowym, a zapachy pełnią informacyjną rolę i w dzień, i nocą i nawet bez obecności ich "dawcy". Zapachy dają zwierzętom to, co pisanie ludziom! [1]. Płat węchowy koni jest silnie rozwinięty. Doskonały węch pozwala im rozpoznawać jedzenie, inne konie, ludzi, potencjalnych partnerów.

 

 

Anatomia. W odczuwaniu wrażeń węchowych przez konia uczestniczą 3 struktury:

 

Główny układ węchowy tworzą nozdrza, jama nosowa, nabłonek oddechowy i dobrze rowinięty nabłonek węchowy, nerwy węchowe, opuszki węchowe, centrum węchowe w mózgu [3]. Zdobyciu informacji węchowej sprzyja i anatomia i sposób oddychania. Nozdrza są osobne i mogą kierować się w różne strony, by zlokalizować źródło zapachu. Duże, ruchliwe nozdrza rozrzerzaja się, pozwalają na nabranie w każdym oddechu dużej ilości powietrza wraz z molekułami zapachowymi. Gdy koń węszy, prądy powietrza w nozdrzach cyrkulują jeszcze intensywniej, jest większy kontakt cząsteczek zapachowych z receptorami. Skomplikowany charakter wnętrza jam nosowych i ich bogaty nabłonek węchowy też zwiększają czułość węchu. Poskręcane struktury ocieplają, nawilżaja i filtrują powietrze, dzieki czemu molekuły zapachowe łatwiej i szybciej wiążą sie z receptorami zapachu, które za pomoca nerwów wysyłaja impuls do mózgu [1]. Mózg konia ma dwie duże opuszki węchowe - rejony identyfikujące zapachy, leżą z przodu kresomózgowia i połączone są nerwami węchowymi z receptorami w jamie nosowej. Opuszki, nietypowo jak na strukturę mózgu nie są skrzyżowane: receptory w lewym nozdrzu łączą się z lewą opuszką, w prawym z prawym: koń węszy “stereo.” Szybko identyfikuje, z jakiego kierunku pochodzi zapach.

 

 

Nerw trójdzielny zawiera włókna czuciowe i ruchowe. Unerwia czuciowo m.in jame nosową i część języka. Jego receptory (wolne zakończenia nerwowe) znajdują się w jamie nosowej i gębowej. Odpowiada za percepcję wrażeń takich, jak drażnienie, kłucie, pieczenie, łaskotanie (precyzyjne czucie dotyku i nacisku) oraz ciepło, zimno i ból. [3]

 

 

Dodatkowy układ węchowy: narząd Jacobsona, VNO (Vomeronasal organ). Leży w podniebieniu twardym między jama nosową i ustną a jego przewód podniebienny (leży za drugim siekaczem) łączy je [3]. Nabłonek opuszek węchowych reaguje na mniejsze, lotne cząsteczki, a organ Jacobsona na duże, mniej lotne składniki wydzielin ciała, np feromony. [1] Sam narząd ma chrząstkową i rureczkowatą strukturę i wielkość około 12 cm. Jest wysłany sluzówką i zawiera włókna czuciowe nerwu węchowego przekazujące sygnał do mózgu. Pod wpływem stymylacji silnymi zapachami, rozszerza się i kurczy jak pompa. Aspiracji molekuł zapachowych bezpośrednio do organu Jacobsona służy odruch flehmen – odwijanie warg i głębokie wdychanie, "łapanie wiatru" co pozwala analizowac feromony i szczególne zapachy. Wykazują go często ogiery w obecności grzejącej się klaczy, rzadziej klacze (np w obecności noworodka), najrzadziej wałachy. Występuje nie tylko w reakcji na feromony, ale też przy znaczeniu terytorium, w reakcji na zapach porodu i nietypowe zapachy – perfum, benzyny.

 

Fizjologia. Lotne składniki wprowadzane do nosa z powietrzem, wnikają w błony śluzowe i wchodzą w kontakt z nabłonkiem oddechowym. Receptory węchowe sa wysoce wrażliwe. Prawdopodobnie każdy neuron oznacza jeden receptor. Geny receptorów węchowych (odorant receptor, OR) są na wszystkich chromosomach i koń ma ich ponad 1000 (człowiek 350). Neurony w nabłonku węchowym przechodza przez otworki kości sitowej do opuszek węchowych [3]

 



 

 

Rola węchu

 

Komunikacja i interakcje. Powitanie, rozpoznawanie ludzi i koni, wykrywanie drapieżników. Ludzie rozpoznają się po twarzy, za to powitanie koni obejmuje wąchanie się. Zapach pomaga też klaczy stworzyć więź z nowonarodzonym źrebięciem, umożliwia identyfikację potomstwa. Krowy rozpoznają zapach znajomego człowieka i odróżniają go od pachnącego lekami weterynarza; jednak wykazano, że sam zapach nie wystarcza im do rozpoznania nas, np myliły się, gdy ludzie byli ubrani w jednym kolorze. Bydło używa głównie wzroku do rozrózniania ludzi, ale nie tylko. [3]

 

Oznaczanie terytorium. Oiery w dzikich stadach pokrywają własnym kałem kupki zostawione przez inne; reagują też inaczej na kał zostawiony przez ogiera, z którym przegrały walkę. Ogier na padoku najpierw wącha wszyskie kupki nawozu i zonacza te pochodzące od innych samców – swoim kałem; na nawóz klaczy i źrebią reaguje inaczej – tam oddaje mocz. Klacze w tej samej sytuacji idą prosto do jedzenia, ignorując nawóz. Ogiery i wałachy wybierają też do tarzania miejsca, gdzie tarzały się inne. Possibly, as some other ungulates, budują ``family'' or ``masculine'' scent. W terenie, ogiery powyżej 4 lat chętnie zatrzymują się przy każdej kupce nawozu, intenswynie ja obwąchują, oblizują się, mało wtedy zważaja na sygnały jeźdźca i inne konie. Następnie zwykle oddaja swój kał w to miejsce (zwłaszcza, jesli to kał własny lub znanych ogierów) i jeszcze raz lub dwa wąchają. Klacze tego nie robią, wałachy stopniowo tracą to zachowanie. Nawóz nie musi być świeży, moga być nawet 10 dniowe, spłukane deszczem itd. [1]

 

 

Nawigacja. W górach, gęstym lesie, w bezksiężycowe noce i we mgle konie również znajduja drogę – węch może tu być jednym z czynników.

 

Rola w reprodukcji, dojrzewaniu i szukaniu partnera. Receptory organu Jacobsona i neurony węchowe, wykrywają i identyfikuja składniki zapachu innych zwierząr, zwłaszcza feromony, informujące m.in o statusie reprodukcyjnym. Feromony sa obecne we wszystkich wydzielinach (pot, mocz, odchody, wydzieliny pochwy) i zwykle w składzie zawieraja aromatyczne alkeny. Mocz i wydzieliny pochwy samicy w rui wysyłają chemiczne sygnały zapachowe stymulujące zachowania seksualne samców. VNO pomaga ogierom ocenic, czy klacz się grzeje lub czy w poblizu jest ogier – rywal. Stymulacja VNO głęboko wpływa na układ hormonalny, pod wpływem feromonów może nastąpic np dostosowanie cyklu rujowego. Obecność dorosłego ogiera stymuluje cykl rujowy u klaczy a może spowalniać dojrzewanie młodych ogierków. U ludzi, feromony powodują synchronizację miesiączki u kobiet przebywających razem. U myszy, zapach moczu niespokrewnionego samca może spowodować poronienia samic. [1] Molekuły zapachowe wpływają na dojrzałość płciową: u jałówek obecność byka sprzyja ich dojrzewaniu, podobnie obecność krów stymuluje rozwój jąder i produkcję testosteronu u byków.

 

Feromony a stres. Fermony stanowią też sygnał ostrzegawczy dla reszty stada, że któryś osobnik jest w niebezpieczeństwie. Zapach potu lub moczu zestresowanej krowy powoduje np wolniejszy proces nauki u innych!. [3]

 

Wybór jedzenie i picia, wyszukiwanie wody. Zmysł smaku i węchu sa blisko związane. Analiza zapachu pomaga koniom unikać trujących roślin, zanieczyszczonej wody, lekarstw ukrytych w paszy. Zapach odchodów powoduje omijanie zanieczyszczonej nimi trawy przy pasieniu.

 

Stymulacja agresji przez zapach. Samce myszy tracą agresywność gdy zmysł węchu jest blokowany chirurgicznie lub maskowany perfumami. Ogiery wąchające własny kał w terenie są bardziej agresywne i skłonne np ugryźć innego konia podjeżdżającego zbyt blisko. Na pokazach, aby ogier nie emocjonował się zapachem klaczy, niektórzy smarują im nozdrza silnie pachnącymi substancjami, co też redukuje agresję wobec innych samców (a z kolei podnosi ją to, że się pocą, uwalniając więcej swoich feromonów). [1]

 

Rozpoznawanie konkurentów. Przeprowadzono 2 eksperymenty: w pierwszym sprawdzano, czy konie rozpoznają przynależność innych do stada po zapachu ich odchodów. Koniom prezentowano 4 próbki odchodów: 1) własne, 2) innych członków grupy, 3) nieznanych klaczy 4) nieznanych wałachów. W drugim sprawdzano, czy rozpoznają członków stada po zapachu kału. W pierwszym eksperymencie, konie odróżniały własny kał od obcego, więcej czasu wąchały nieswoje, ale nie odróżniały płci i przynależności do stada. W drugim, konie obu grup najbardziej interesowały się odchodami tych koni, od których otrzymywały najwięcej zachowań agresywnych. Zainteresowanie kałem liniowo rosło z poziomem agresji: im więcej agresji otrzymują od jakiegoś konia, tym dłużej wąchają jego odchody. To sugeruje, że konie obi płci odróżniają członków stada i konkurentów po zapachu kału; są zainteresowane osobnikami, które są ich osobistą konkurencją. Co odpowiada za to rozpoznanie, nie wiemy. Mogą być to substancje lotne (kwasy tłuszczowe) ale wąchany z zainteresowaniem jest też stary kał, więc również mniej lotne związki mogą mieć znaczenie. [4]

 

 

 

Względy praktyczne. Zapach może zachęcić lub spowodować odmowę jedzenia lub picia. Gdy konie dużo podróżują i musza być świetnie nawodnione (np konie rajdowe) czasem dodaje się do wody pitnej w 'domu' aromatyczna substancję (no nieco octu jabłkowego) i powtarza to w obcych miejscach, dzięki czemu koń łatwiej akceptuje nowe poidło. Przy ogierach trzeba uważać na zapachy na ubraniu, moga one modulować agresję i nerwowość. Już źrebięta należy oswajać z zapachem i "smakiem" (tak!) ludzi, powinien im się kojarzyć dobrze i bezpiecznie. Zapachy innych zwierząt też wpływają na konie. Człowiek zezłoszczony, strustrowany lub smutny uwalnia z potem zapach alarmujący konie.

 

 

 

Rozpoznawanie emocji dzięki zapachowi ciała. Zapachy ciała zawierają chemosygnały umożliwiające nieświadomą komunikację wewnątrz i między gatunkami. Psy i konie są świetne w międzygatunkowym sygnalizowaniu chemicznym, w czasie długiej historii udomowienia stały się mistrzami w odczytywaniu także ludzkich emocji, gestów i słów. Konie rozpoznawają nie tylko pobratymców, ale i ludzi, komunikują im emocje i rozumieją wyraz twarzy zarówno koni jak i ludzi. Zwierzęta rozpoznaja nie tylko obraz ale i zapach emocji ludzkich. Zapachy ciała ludzkiego wytwarzane w określonych warunkach emocjonalnych (strach, radość) powodują, że np psy wykazują te same emocje. Również u koni, zapach ciała człowieka czującego strach lub radość odpowiednio aktywuje autonomiczny układ nerwowy. Co umożliwia transfer emocji, nie wiadomo, być może jest składnik chemiczny aktywujący podobne odpowiedzi u różnych gatunków, działający na zasadzie feromonu. Być może odpowiedzi, i wrażliwość na określone, generowane stanem emocjonalnym, zapachy, wytworzyły sie w procesie socjalizacji żyjących ze sobą gatunków, takich jak ludzie, konie i psy. [5]

 

 

Warto wiedzieć, że nieświadoma analiza "zapachu emocji" nie jest cechą tylko koni – my też to robimy! Ludzie nieświadomie komunikują się za pomocą zapachów ciała, które wyrażają: emocje, chorobę, płeć, preferencje i zainteresowanie seksualne, kompatybilność partnerów a nawet spokrewnienie. Pot może zawierać komunikaty o negatywnych (lęk, odraza) i pozytywnych (zadowolenie) emocjach. W badaniach użyto – dosłownie! "zapachy spod pachy" osób oglądających filmy aktywujące różne emocje (strach, odrazę, szczęście). Pot związany ze strachem aktywuje określone mięśnie: potyliczno-czołowy i marszczący brwi. Pot związany z zadowoleniem aktywuje mięsień okreżny oka, unoszący wargi oraz jarzmowy. Ekspozycja na nieuświadomione chemosygnały wpływa też na procesy poznawcze: zapachy ciała indukowane podczas szcześliwych zdarzeń powodują, że eksponowane na nie osoby myślą bardziej globalnie i abstrakcyjnie. Zapach strachu indukuje myślenie bardziej zlokalizowane i fragmentaryczne, powoduje też rozszerzenie pola widzenia, poszerzenie wizualnego wyszukiwania, zwiększenie głębokości oddechu.[5]

Tekst i zdjęcia: Joanna Smulska

Źródła:

[1] "Understanding the perceptual world of horses "C.A. Saslow / Applied Animal Behaviour Science 78 (2002) 209 - 224

[2] "Anatomia i fizjologia w treningu konia" G. Higgins

[3] "Olfactory Sense in Different Animals" Padodara, R. J., Ninan Jacob, The Indian Journal of Veterinary science Vol. 2(1) Feb’14

[4] "Olfactory Recognition of Individual Competitors by Means of Faeces in Horse (Equus caballus)", K. Krueger, B. Flauger, 2011, Animal Cognition

[5] "Animals, Review Inter- and Intra-Species Communication of Emotion: Chemosignals as the Neglected Medium" G. R. Semin, A. Scandurra, P. Baragli, A. Lanatà, B D’Aniello

 

 

 

 

 

Polecane

pixel