ZASTOSOWANIE DMSO U KONI

DMSO

DMSO czyli dimetylosulfotlenek to związek organiczny stosowany jako rozpuszczalnik i lek.

DMSO stanowi świetny nośnik dla innych substancji chemicznych. Przyspiesza i zwiększa wchłanianie dodanych do niego substancji do krwi, dzięki czemu lek (np heparyna, prednisolon, leki przeciwzapalne), maść czy wcierka działa skuteczniej. Łatwo przenika przez błony komórkowe i wnika do komórek. Jest nośnikiem leków przeciwwirusowych i chemioterapeutyków.

DMSO nie przenosi przez skórę drobnoustrojów, dużych cząsteczek i substancji, które zwykle nie mogą przenikać przez skórę, tylko przyspiesza absorpcję tych, które same przenikają, ale słabiej.

W laboratoriach służy do rozpuszczania związków organicznych w wodzie i jako kriopotektant do ochrony zamrażanych komórek i tkanek. Jest używany jako łagodny oksydant w reakcjach syntezy. Indukuje fuzje komórek i liposomów oraz różnicowanie komórek, np limfocytów T regulatorowych [15] ale i rakowych, np białaczki. Już te fakty świadczą, że może zarówno pomóc jak i zaszkodzić.

W medycynie ludzkiej jest stosowany w leczeniu ran, owrzodzeń, chorób układu moczowego (w USA jest od 1978 zarejestrowanym lekiem do miejscowej terapii śródmiąższowego zapalenia pęcherza moczowego), zapalenia stawów oraz amyloidozy nerek, płuc i pęcherza [15].

Sam DMSO stanowi środek przeciwzapalny i przeciwbólowy. Działa przeciwrodnikowo, przeciwobrzkowo, hamuje agregację płytek i opuchliznę związaną z zapaleniem.

Jest lekiem weterynaryjnym. Preparaty z DMSO, Ekyflogel i wcześniej Vetisolon są elementem terapii urazów mięśni i ścięgien. DMSO stosowane jest u koni w leczeniu stawów (zapalenia, zwyrodnienia), ścięgien (zapalenie, naciągnięcie, naderwanie), urazów więzadeł i mięśni, krwiaków i nakostniaków (rozcieńczony 2 : 1). Zaletą jest bardzo szybkie wchłanianie przez skórę i głębokie przenikanie, co pomaga przy głębiej leżących urazach.

DMSO może przyspieszać gojenie ran, poprawiać produkcję i strukturę kolagenu, odbudowę tkanki łącznej, chrzęstnej, poprawiać krążenie krwi, rozpuszczać zakrzepy.

DMSO ma wpływ immunomodulujący (zarówno supresyjny jak i stymulacyjny) co może mieć znaczenie w terapii zapaleń, raka, zaburzeń odporności, chorób autoimmunologicznych. Bardzo ważne jest pamiętanie, że zależnie od dawki, może zarówno hamować zapalenie, jak i stymulować!

DMSO najbezpieczniej jest używać po konsultacji z lekarzem weterynarii i pod jego nadzorem.

DMSO W BADANIACH

ZAPALENIE STAWÓW U KONI: płukanie stawu 10 % DMSO płynem Ringera z mleczanami ma działanie przeciwzapalne ale nie chondroprotekcyjne. Badano wpływ płukanek z DMSO na zapalenie płynu maziowego i degradację chrząstki w 26 stawach pęcinowych u 13 koni. Użyto płyn Ringera z mleczanami; 5% DMSO z płynem Ringera z mleczanami; 10% DMSO w takim płynie; kontrola. Po 8 godzinach we wszystkich grupach wzrosła w płynie maziowym liczba białych krwinek, PGE2, IL-1β, IL-6 iTP. Po 48 godzinach tylko w grupach z DMSO znacząco spadła liczba białych krwinek. Co więcej, grupa 10% DMSO miała mniej cytokin prozapalnych niż inne. [1]

DMSO ZMNIEJSZA ZAPALENIU STAWÓW I ICH OPUCHLIZNĘ. Elisia et al. W 2016 [6] wykazali, że 0, 5 - 2 % DMSO hamuje produkcje cytokin zapalnych pod wpływem toksyn bakterii E coli i wirusa opryszczki; jednak okno skuteczności jest wąskie bo przy stężeniu 2 % już mocno spada żywotność monocytów. Z kolei zanurzanie łapek myszy w 70 % DMSO dwa razy dziennie zmniejszyło opuchliznę wywołaną autoimmunlogicznym zapaleniem stawów, produkcje zapalnych cytokin i poziom białych krwinek we krwi.

ARTRETYZM – ZWYRODNIENIE STAWU KOLANOWEGO. Niemieckie badanie kliniczne wykazało, że codzienna terapia żelem z 25 % DMSO przez 3 tygodnie zmniejszyło ból u 56 pacjentów z artretyzmem kolan (Eberhardt 1995, [3]). Praca przeglądowa z 2020 wylicza, że w badaniach z użyciem DMSO uczestniczyło łącznie 681 pacjentów z zapaleniem/zwyrodnieniem kolana (297 aktywnie leczonych). Dwa z 4 testów z DMSO wykazały znaczące zmniejszenie bólu pod wpływem terapii, jednak badania miały słabą metodologię i trudno o definitywne wnioski. [7]

IMMUNOMODULUJĄCY WPŁYW DMSO NA UKŁAD ODPORNOŚCIOWY. Badania wykazują zarówno immunosupresyjny wpływ DMSO, jak i efekt zapalny. Np aplikacja różnych stężeń DMSO na skórę powodowała napływ leukocytów skórnych. 1 % DMSO wzmacnia odpowiedź komórek krwi na bakteryjny LPS – zwiększona produkcja interleukin. [15]

Wpływ pro i przeciwzapalny DMSO zależy od dawki, przy czym, co ciekawe, generalnie niższe stężenia mogą zwiększać efekt zapalny, uwalniania histaminy i napływ leukocytów a wysokie stężenia hamują odpowiedź zapalną. DMSO indukuje też różnicowanie komórek limfocytów T regulatorowych i zwiększenie ich liczby (to działanie immunosupresyjne), zmniejsza proliferację komórek limfocytów CD4 i CD8 T, zmniejsza wydzielanie cytokin zapalnych. [15]

DMSO W MAŁYCH STĘŻENIACH MOŻE WSPOMAGAĆ GOJENIE RAN. Niskie stężenia DMSO pomagają w leczeniu chronicznych ran np cukrzycowych. Znacząco przyspieszyły zamykanie ran u myszy przez promowanie proliferacji fibroblastów i zwiększona migracje keratynocytów. [2]

LECZENIE PYTIOZY SKÓRNEJ U KONI jest mało znanym, ale skutecznym zastosowaniem tego środka. Pytioza to tropikalna choroba skóry, owrzodzenie wywołane przez grzybopodobny drobnoustrój, lęgniowca Pythium insidiosum. Zastosowanie DMSO po chirurgicznym usunięciu zmian w pytiozie skórnej koni przyspiesza wyleczenie [8]. Badanie na 30 koniach wykazało, że rozmiar ran i objawy choroby zmniejszyły się bardziej po wycięciu i zastosowaniu DMSO niż po samym wycięciu. Zmiany goiły się po 35 dniach w pierwszym przypadku a 60 w drugim. Również amfoterycyna B w 10 % DMSO w postaci miejscowej perfuzji to skuteczna terapia pytiozy koni [9]. Wszystkie 15 leczonych koni miały wyleczone zmiany w 6 do 9 tygodni po jednej terapii.

JAKOŚĆ DMSO to kluczowa kwestia.

DMSO to bezbarwna, higroskopijna ciecz o lekkim zapachu czosnku. Miesza się z wodą i gliceryną ale nie olejami i naftą. Krystaliczny DMSO rozpuszcza się w temperaturze powyżej 19 st. Celsjusza. DMSO jest też dostępny w formie maści czy żelu. Skuteczny i łatwy w aplikacji jest DMSO w połączeniu z żelem aloesowym.

Należy używać DMSO laboratoryjne lub farmaceutyczne, o 99.5 lub 99,9 % czystości. DMSO "wciąga" do organizmu to z czym jest zmieszane, w tym zanieczyszczenia. Dobrej jakości DMSO krystalizuje w temperaturze poniżej 18-18.5 stopnia, po przeniesieniu w cieplejsze miejsce rozpuszcza się i nie traci właściwości.

JAK STOSOWAĆ

Używać szklanych, nie plastikowych, naczyń do przygotowania wcierek i mieszanek z DMSO.

Rozcieńczenie. Najlepiej zacząć od rozcieńczenia 2 : 3 lub mniejszego; daje to 33 % (dwie części wody destylowanej i jedna DMSO) i sprawdzić reakcję konia na zdrowej skórze. Często stosuje się 40 – 50 %, można do 60 % na nieuszkodzoną skórę. DMSO można też rozpuścić w glicerynie.

Dodatkowe składniki, np MSM, gliceryna, olej magnezowy liczy się jako część wody. To normalne, że roztwór staje się ciepły przy mieszaniu DMSO z wodą.

DMSO i preparaty z nim należy nakładać w rękawiczkach i potem nie dotykać tych rękawiczek ani niczego co miało ze środkiem kontakt. Jeśli nakładamy te środki gołymi rękoma, to: 1) wprowadzamy je do swojej krwi; 2) można poparzyć skórę; 3) wchłaniamy dodatkowe substancje czynne: Ekyflogelu i Vetisolonu nie wolno używać w ciąży, zawierają prednisolon, są embriotoksyczne; 4) zostaje posmak czosnku w ustach. DMSO wmaga też przenikanie substancji z rzeczy, które dotykamy po smarowaniu.

Alternatywnie smarować pędzelkiem, wacikiem: spotyka się zalecenia, by nie używać gumowych rękawiczek, bo DMSO może rozpuszczać i wprowadzać do organizmu ich składniki.

Nakładać na czysta skórę, bez śladu detergentów, kosmetyków. Jeśli trzeba, odkazić ją wcześniej i okryć gazą i owijką na jakiś czas. DMSO można nakładać na zapalenie, sztywność lub ból mięśni i stawów, chore narządy. Nie nakładać na mokre nogi - bardzo wtedy grzeje i może poparzyć

Miejsce nakładania można, ale nie zawsze trzeba, podgolić. Przydatne zimą.

Nasmarowaną nogę zostawić do wyschnięcia i wchłonięcia (15 – 30 minut) i dopiero można (nie trzeba) owijać. Niewchłonięte dmso może reagować z nałożonym materiałem powodując świąd lub odparzenie.

Stosować raz dziennie, preparat może popalić skórę. Mocniej rozcieńczone na początku terapii można ewentualnie użyć kilka razy w ciągu dnia. Po 2-3 tygodniach powinna być poprawa

Skutki niepożądane. Może wystąpić opuchlizna, grzanie, bolesność. Pewna opuchlizna jest normalna np przy nakostniaku, bo następuje silne przekrwienie i miejscowy stan zapalny, jednak silny dyskomfort nie powinien mieć miejsca. Niektóre konie nie znoszą nawet 30 % roztworu. DMSO z aloesem w żelu może mniej podrażniać i być lepszym rozwiązaniem na większe powierzchnie np grzbietu. Inny sposób to najpierw posmarować miejsce lidokainą i dopiero DMSO; gotowy Ekyflogel też zawiera lidokainę. Należy obserwować reakcje. Świąd, tarzanie, drapanie to oznaka podrażnienia i bólu, trzeba wtedy zmyć preparat i użyć inny lub bardziej rozcieńczony.

DMSO NA RANY

DMSO jest pomocne w leczeniu ran i chorób skórnych, ale jednocześnie zaleca się, by go nie stosować bezpośrednio na otwarte rany, popękaną lub otwartą skórę, tylko na czystą skórę WOKÓŁ otwartej rany. DMSO w leczeniu ran to więc skomplikowany temat i wymaga bezwzględnie konsultacji weterynaryjnej. Warto też pamiętać, że są inne, wypróbowane i nie budzące wątpliwości, środki stosowane przy ranach u koni, jak maść propolisowa, nagietkowa oraz przy grudzie Pig Oil. DMSO należy więc zostawić na te przypadki, gdzie lekarz je faktycznie poleci. Nie znaczy to, że nie jest w leczeniu ran stosowane; jak podaje Elżbieta Szkiler, specjalistka leczenia ran [16], DMSO wspomaga ich leczenie przez:

Działanie przeciwbólowe: DMSO można stosować miejscowo w leczeniu bólu reumatycznego, nowotworowego, kostno-stawowego, mięśniowego, bólu ran nowotworowych i bólu łożyska rany. Świetnie działa przeciwbólowo z miodem Manuka, w tym w ranach pokrytych biofilmem. Można go łączyć z maścią przeciwbólową, by wzmocnić jej działanie.

Działanie przeciwdrobnoustrojowe: DMSO działa przeciwwirusowo, przeciwgrzybiczo, przeciwgnilnie, bakteriostatycznie na Pseudomonas, gronkowca i E. Coli.

Działanie przeciwzapalne: zmniejsza obrzęk, poprawia dyfuzję tlenu i zmniejsza agregację trombocytów, poprawia dotlenienie i odżywienie tkanek.

Stymulacja regeneracji tkanek: DMSO wspiera gojenie ran, odtwarzanie tkanek, poprawia ich ukrwienie, ułatwia syntezę i uszeregowanie włókien kolagenu w skórze, zmniejsza blizny.

Z CZYM MOŻNA MIESZAĆ DMSO?

Zasadniczo, DMSO rozcieńcza się z woda destylowaną. Po konsultacji lub z zalecenia lekarza weterynarii, zależnie od urazu, DMSO można mieszać z:

• z wcierką lub glinką rozgrzewająca lub chłodzącą

• z naproxenem (200g naproxenu i 100 ml DMSO) lub Voltarenem (diklofenak) np przy zapaleniach stawów, naderwaniu ścięgna, przy grzejącym urazie

• Z heparyną (czysta lub żel z heparyną Lioton 1000) na krwiaki, zapalenie żył

• Z heparyną, naproxenem i glinką: na chłodzenie świeżego urazu, opuchlizny. Opakowanie naproxenu, opakowanie heparyny, 100 ml DMSO i jako baza 1 kg glinki.

• Z heparyną, naproxenem i Sunlitan żel zamiast glinki. Sunlitan zawiera rozgrzewającą kamforę, salicylan metylu, alkohol izopropylowy, pomaga przy stłuczeniach, skręceniach, schorzeniach mięśni ścięgien i więzadeł, przeciążeniu aparatu ruchu.
  
  

ZAWIJAĆ CZY NIE

Zależy od zalecenia i urazu. DMSO sam i z heparyną są skuteczne bez zawijania. Spuchniętą, gorącą nogę należy chłodzić, nie rozgrzewać, i wezwać lekarza. Długie zawjanie, częste i mocne wcieranie może uszkodzić skórę. Wcierki, które stosowane samodzielnie można zawijać, po zmieszaniu z DMSO mogą podrażnić. Natomiast jeśli uraz jest w fazie gojenia pozwalającej zastosować grzanie, a stężenie DMSO małe, to można dodać ochraniacze.

GOTOWE PRODUKTY

Jump it Mio-Aid zawiera glukozaminę - budulec tkanki chrzęstnej i macierzy międzykomórkowej; DMSO jako promotor przeniesienia substancji aktywnych; karnozynę – antyoksydant, zwiększa wytrzymałość mięśni; ekstrakt z arniki górskiej- działanie przeciwzapalne, poprawia krążenie krwi; metylosulfometan (MSM) – redukuje zapalenie i obrzęki; przeciwbólowe olejki eteryczne. Ilość i dobór substancji w tym produkcie jest bezpieczniejszy niż w wielu standardowych, mocno działających preparatach i w praktyce sprawdza się wyśmienicie.

Ekyflogyl to preparat do łagodzenia miejscowego bólu i zapaleń mięśniowo-szkieletowych u koni. W 1 ml zawiera 1,8 mg prednizolonu, 8,7 mg lidokainy i 968 mg DMSO. Producent wymienia liczne środki ostrożności. Zalecane jest nakładanie pędzelkiem, 10 do 30 ml dwa razy dziennie, do 12 dni. Nie stosować u koni z chorobami wątroby, nerek, infekcjami, obniżoną odpornością, źrebnych i karmiących. Nie stosować na skórze podrażnionej lub uszkodzonej. Możliwe działania niepożądane: reakcje alergiczne, ból, pieczenie, wyłysienia, łuszczenie, oparzenie, obrzęk. Prednizolon może powodować uszkodzenie płodu. Dlatego kobiety w ciąży nie powinny mieć kontaktu z tym produktem. Unikać kontaktu ze skórą, oczami i ustami. Do nakładania nosić jednorazowe nieprzepuszczalne rękawice. Bez potrzeby nie dotykać leczonego obszaru a podczas pielęgnacji koni też stosować jednorazowe rękawiczki. Nie pozwalać dzieciom na dotykanie konia w okresie leczenia i 12 dni po zakończeniu! Wszystkie te fakty podaję nie dla straszenia, tylko by tak samo ostrożnie podchodzić do samego DMSO.

BEZPIECZEŃSTWO I SKUTKI UBOCZNE

DMSO przenosi nie tylko pożądane, ale i niepożądane substancje przez skórę. Można go używać, ale w przemyślany sposób (dawka, miejsce podania) i pod kontrolą lekarza.

DMSO jest szybko absorbowany przez skórę a wydalany głównie przez nerki a w małej części przez płuca i wątrobę. Część DMSO przechodzi w lotny, "czosnkowy" siarczek dimetylu. [10]

DMSO może powodować wyrzut histaminy i niepożądane reakcje. Najczęściej dotyczą skóry (rumień, świąd, pieczenie, podrażnienie) i układu trawiennego (biegunka, zaparcia), moga być też oddechowe (duszności) i naczyniowe (ból głowy). Są zwykle łagodne i przejściowe i związane z dawką. DMSO jest bezpieczne w małych dawkach [10]. W dużych dawkach indukuje hemolizę i anemię, negatywnie wpływa na komórki serca, watroby i nerek. Hemoliza wewnątrznaczyniowa jest najczęstszym skutkiem ubocznym dożylnego wlewu DMSO w stężeniu powyżej 40 % [15].

Niebezpieczne jest samowolne używanie DMSO na podstawie podejrzanych receptur. Np. Pacjent po 70 tce miał dwa krwotoki w mózgu z powodu używania DMSO na poprawę nastroju. DMSO może mieć groźne skutki uboczne w tym krwawienia wewnątrzmózgowe [14].

Z wieloma substancjami NIE wolno łączyć DMSO. Mgr Elżbieta Szkiler, pielęgniarka specjalizująca się w leczeniu ran[16], przestrzega, żeby nie łączyć go z metalami, srebrem, oktenidyną, PHMB, związkami jodu i większością preparatów stosowanych w leczeniu ran! Zdolność przyłączania DMSO wszystkich cząstek, nawet barwników z tkanin, i wprowadzania wszystkiego do tkanek, wymusza ostrożność. Stosowany miejscowo musi się wchłonąć, a skóra musi wyschnąć przed założeniem ubrania. DMSO nie wolno podawać w przypadku ran krwawiących, unikać należy w ranach zakażonych. Przeciwwskazaniem do stosowania DMSO jest alergia na metale i nietolerancja na preparat. Przed aplikacją należy wykonać test skórny.

DAWKI A DZIAŁANIE

Sprawdzano wpływ DMSO na ludzkie synowiocyty (komórki błony maziowej torebki stawowej) od osób z zapaleniem stawów [11]. Wysokie stężenia DMSO (>5%) indukowały ich śmierć. Nawet stężęnie 0.5% DMSO jest silnie toksyczne po 24 h (≈25% śmierci). Bezpieczna dla synowiocytów koncentracja DMSO w podłożu jest poniżej 0.05% przy ekspozycji 24 h a 0,01% przy dłuższej. [11]

DMSO wpływa na różnicowanie i rozwój osteoklastów (komórki kościogubne, ważne dla wzrostu kości, zrastania złamań). Inkubacja osteoklastów z dodatkiem 1 μM DMSO nie wpływała na nie, dodatek 5 μM DMSO stymuluje ich wzrost i różnicowanie, ale przy 10 μM ilość spadła o połowę a powyżej 20 komórki giną. [12]. DMSO ma wartość przy zwyrodnieniach kości. 1% DMSO hamuje powstawanie dojrzałych osteoklastów a zwiększa osteoblastów, dzięki czemu chroni stawy [13].

WLEWY:

WLEWY Z DMSO bywają przez lekarzy weterynarii stosowane u koni w szczególnych sytuacjach:

PRZY OCHWACIE bywa stosowany DMSO gdyż usuwa wolne rodniki i działa przeciwzapalnie (0,1–1 mg/kg m.c. w wolnym wlewie do żyły, w stężeniu <20% w celu uniknięcia hemolizy). [4]

PRZY KOLCE. DMSO jest stosowany w leczeniu endotoksemii u koni. Endotoksyny powodują stres oksydacyjny. Stąd uważa się, że DMSO, który jest antyoksydantem, działa ochronnie. Hamuje on też agregację płytek. Zaleca się DMSO w dawce od 250 mg do 1 g/kg m.c. w 10–20% roztworze, w powolnym wlewie dożylnym. [5]

Jednak, w świetle doniesień przedstawionych w AAEP w 2009, DMSO może być mniej skuteczny w terapii endotoksemii u koni niż sądzono. Objawem endotoksemii jest opóźnione opróżnianie żołądka koni. W badaniu koniom podawano LPS (lipopolisacharyd bakteryjny) sam lub z DMSO. Okazało się, że DMSO nie chroniło przed wpływem LPS na opróżnianie żołądka [14].

ATAKSJA. Na stronie UP we Wrocławiu opublikowano w 2013 opis przypadku (WINNETOU; Ataksja, niegojąca się rana na stawie pęcinowym, Olga Kryczenkowa) ogierka z urazem nogi i ataksją; w skutecznym leczeniu zastosowano m.in wlewy z 10 % DMSO.

Tekst: Joanna Smulska

Źródła:

[1] Vet Sci. 2020 Apr 30;7(2):57. Effects of Joint Lavage with Dimethylsulfoxide on LPS-Induced Synovitis in Horses-Clinical and Laboratorial Aspects, E D P Sotelo, C P Vendruscolo, J Fulber, S R Torquato Seidel, F Mosquera Jaramilli, F Rodrigues Agreste, L C LCerreia da Silva, R I A Baccarin

[2] Br J Pharmacol. 2020 Jul;177(14):3327-3341. Low-concentration DMSO accelerates skin wound healing by Akt/mTOR-mediated cell proliferation and migration in diabetic mice, W Guo, W Qiu, Z Ao, W Li, X He, L Ao, X Hu, Z li, Mzhu, D Luo, W Xing, X Xu

[3] Fortschr Med. 1995 Nov 10;113(31):446-50. [DMSO in patients with active gonarthrosis. A double-blind placebo controlled phase III study], R Eberhartdt, T Zwingers, R Hofmann

[4] Ochwat – przyczyny, diagnostyka, leczenie, Maja Rokita, Magdalena Szklarz, Maciej Janeczek, Życie Weterynaryjne • 2018 • 93(12)

[5] Podstawy diagnostyki i terapii zaburzeń krzepnięcia krwi w przebiegu morzysk u koni, A Iwaszko -Simonik, A Pliszczak-Król, S Graczyk, Życie Weterynaryjne • 2011 • 86(5)

[6] PLoS One. 2016 Mar 31;11(3). DMSO Represses Inflammatory Cytokine Production from Human Blood Cells and Reduces Autoimmune Arthritis, I Elisia, H Nakamura, V Lam, E Hofs, Rcederberg, J Cait, M Hughes, L Lee, W Jia, H Adomat, E Guns, K McNagny, I Samudo, G Krystal

[7] Osteoarthritis Cartilage. 2008 Nov;16(11):1277-88. Systematic review of the nutritional supplements dimethyl sulfoxide (DMSO) and methylsulfonylmethane (MSM) in the treatment of osteoarthritis, S Brien, P Prescott, N Bashir, H Lewith, G Lewith

[8] Iran J Vet Res. 2020 Fall;21(4):301-307. Evaluating the efficacy of surgical excision and topical dimethyl sulphoxide (DMSO) in the treatment of equine cutaneous pythiosis, A Atiba, A Ghazy, M H Hamad

[9] BMC Vet Res. 2015 Jul 16:11:152. Evaluation of intravenous regional perfusion with amphotericin B and dimethylsulfoxide to treat horses for pythiosis of a limb, R G S Doria, M B Carvalho, S H Freitas, L M Laskoski, E M Colodel, F S Mendonca, M A G Silva, R Grigiletto, P Fantinato Neto

[10] F1000Res. 2018; 7: 1746. Adverse reactions of dimethyl sulfoxide in humans: a systematic review, B Kollerup Madsen, M Hilscher, D Zetner, J Rosenberg

[11] Molecules. 2022 Jul 13;27(14):4472. Dimethyl Sulfoxide: A Bio-Friendly or Bio-Hazard Chemical? The Effect of DMSO in Human Fibroblast-like Synoviocytes, M Gallardo Villagran, L Paulus, D Y Leger, B Therrien, B Liagre

[12] In Vitro Cell Dev Biol Anim. 2011 Mar;47(3):260-7. DMSO regulates osteoclast development in vitro, J M Lemieux, G Wu, J A Morgan, M A Kacena

[13] Cell Tissue Res. 2015 Dec;362(3):577-85. Inhibition of differentiation and function of osteoclasts by dimethyl sulfoxide (DMSO), Ch Yang, V Madhu, C Yhomas, X Yang, X Du, A S Dighe, Q Cui

[14] Evaluation of Dimethyl Sulfoxide Effects on Endotoxin-Induced Delayed Gastric Emptying in Horses, Gal Kelmer, Tom J. Doherty, Sarah B. Elliott, Tomas Martin-Jimenez, Arnold M. Saxton, Frank M. Andrews, Procedeengs of AAEP, 2009

[15] J Cereb Blood Flow Metab. 2005 Aug; 25 (8): 968-977 Effects of intravenous dimethyl sulfoxide on ischemia evolution in a rat permanent occlusion model, J Bardutzky, X Meng, J Bouley, T Q Duong, R Ratan, M Fisher

[14]BMJ Case Rep. 2021 Feb 4;14(2):e240371. Case of recurrent cerebral haemorrhage in an older adult man who uses dimethylsulfoxide (DMSO) for self-management of low mood and pain, J Olds, M Yousif, O Abidakun, A Cannon

[15] Review. Immunobiology. 2020 May;225(3):151906. Immunomodulatory effects and potential clinical applications of dimethyl sulfoxide, S-H Huang, C-H Wu, S-J Chen, H-K Sytwu, G-J Lin

[16] Forum leczenia ran.pl, 13 październik 2021, Karolina Rybkowska, DMSO i MSM – jaką role odgrywają w leczeniu ran? Wywiad z ekspertką