TASZNIK, ZIOŁO MACICZNE
Tasznik pospolity (Capsella bursa-pastoris) to kosmopolityczna roślina jadalna i lecznicza z rodziny kapustowatych (krzyżowych). Rośnie na polach, pastwiskach, przydrożach, w ogrodach. Chętnie jedzą go konie, krowy, owce i króliki. Jest też jadalny dla ludzi.
Nazwy rośliny nawiązuje do kształtu owoców. Capsella po łacinie to „torebka”, a búrsa-pastóris - „torba pasterska”. Ludowe nazwy to „tobołki”, „sumki pastusze”, „taszka”, „kaletka pasterska”, „bydelnik”, „pasterska torebka”, także igielnik, mieszki, taszki. Lokalne fantazyjne nazwy to np. „stulidupa” (okolice Wieliczki, od leczenia biegunki), oraz „wszybój” (okolice Wołkowyska, był używanie do tępienia wszy i pluskiew bydlęcych).
SKŁADNIKI CZYNNE
Aktywność nadają zwłaszcza peptydy (przeciwkrwotoczne) i flawonoidy. Z flawonoidów ziele zawiera kwercetynę, kemferol i ich glikozydy [3], rutynę i hesperydynę (zmniejszają przepuszczalność i uszczelniają naczynia włosowate), diosminę, skolimozyd, robinetynę, garbanzol [6]. Liście zawierają witaminę A, B1, B2, B3 i C, sole potasu (do 40 %), wapnia, sodu oraz miedź, cynk, mangan, kobalt, żelazo. Potasu i cynk jest w formie łatwo przyswajalnej, np. fumaran potasu [12]. Nasiona są bogate w nienasycone kwasy tłuszczowe (oleinowy, linolenowy i linoleinowy) a korzeń w nasycony palmitynowy. Tasznik zawiera fitosterole (głównie beta sitosterol, też kampesterol, stigmastenon i co ciekawe cholesterol [3]). Zawiera glukozynolany (składniki olejku gorczycznego, np synigryna) i powstający z ich rozpadu sulforafan, kwasy organiczne: chinowy, jabłkowy, cytrynowy [3] oraz szczawiowy i antynowotworowy fumarowy. Jest bogaty w białka i peptydy (ponad 30 % s.m.), w tym peptyd (szepheryna) o aktywności oksytocynopodobnej oraz niebiałkowe aminokwasy (ornityna, kwasy aminomasłowe [2]). Zawiera kwasy fenolowe (wanilinowy, syringowy).
Składniki, co do których zawartości jest wątpliwość, to aminy biogenne: histamina, tyramina, cholina (lub jej związki – synapina), acetylocholina [3]. Acetylocholina i tyramina obkurczają macicę, ale są rozkładane przez enzymy przewodu pokarmowego. Podawane są też takie składniki, jak garbniki i alkaloidy (bursyna, kalistegina).
Olejku w zielu tasznika jest niewiele (0,2 %) a jego głównym składnikiem jest fitol (19.3%) i węglowodory alifatyczne [7], choć podawana bywa zawartość kamfory i felandrenu.
Sulforafan tasznika [11] ma własności przeciwzapalne i antybakteryjne. Zmniejsza produkcję tlenku azotu, cytokin prozapalnych i prostaglandyny E2 oraz cyklooksygenazy 2. Ekstrakt z tasznika bogaty w sulforafan hamuje wzrost enterokoków opornych na wankomycynę i Bacillus anthracis. Sulforafan wspomaga też usuwanie toksyn i substancji rakotwórczych.
DZIAŁANIE TASZNIKA
Ziele działa przeciwkrwotocznie - hemostatycznie, przyspiesza tworzenie skrzepu, ściągająco i moczopędnie (czyści krew). Wykazano działanie przeciwzapalne, przeciwbakteryjne (bardziej na bakterie gram dodatnie), przeciwrakowe, przeciwwrzodowe, napotne, ochronne na wątrobę, hamujące przepuszczalność naczyń włosowatych, przeciwwysiękowe. Poprawia krążenie obwodowe, normalizuje ciśnienie krwi, odkaża drogi moczowe. Działa nasercowo - zmniejsza częstość skurczów serca i siłę skurczu przedsionków. Działa kurcząco na mięśnie gładkie jelit, aorty, tchawicy. Ekstrakty mają aktywność inhibitorów acetylocholinoesterazy co ma znaczenie w leczeniu demencji i ch. Alzheimera [3].
Działa stymulująco na macicę i obkurcza ją, bywał używany podczas porodu. Macerat i napar powodują wzrost napięcia i skurcze macicy - efekt sporyszopodobny. Ziele stosuje się przy krwotokach z macicy, przedłużonych i obfitych miesiączkach i krwawieniach pozamenstruacyjnych [1, 2, 5], endometriozie, mięśniakach, po porodzie dla hamowania krwawienia, przyspieszenia zwinięcia i gojenia macicy [4]. Ziele tasznika stosuje się przy też krwawieniach z przewodu pokarmowego, żołądkowych, układu moczowego, nosa, dziąseł; przy biegunce i zapaleniu jelit, bólu i skurczach żołądka i jelit, zapaleniach układu moczowego - pęcherza, kamicy moczowej, chorobach nerek, piasku moczowym. Do okładania egzem, skaleczeń, ran, jako lek przeciwszkorbutowy [6]- uzupełnia witaminę C; przy bólu głowy, niewydolności wątroby [2]. Korzystny przy cukrzycy, krzywicy, dnie moczanowej, nadkwasocie, chorej śledzionie.
Już Hipokrates uznał tasznik za „lek maciczny”. Peptyd o aktywności podobnej do oksytocyny wzmaga skurcze macicy i działa przeciwkrwotocznie. Badanie kliniczne z 2015 roku [9] potwierdziło skuteczność wodno-alkoholowego ekstraktu z tasznika w tamowaniu krwotoku poporodowego. Badanie objęło 100 kobiet (50 dostawało po wydaleniu łożyska tasznik, 10 kropli podjęzykowo plus oksytocynę a 50 - kontrola - tylko oksytocynę). Grupa otrzymująca tasznik miała znacząco większy spadek ilości krwawienia.
Badano wpływ krwiotamujący i antyseptyczny mieszanki ekstraktów tasznika i omanowca lepkiego na krwawienie operacyjne z wątroby u 30 szczurów [8]. 5 godzin po operacji, w grupie ziołowej obserwowano lepszą kontrolę krwawienia, mniejszy spadek hemoglobiny, zapalenie i nekrozę w porównaniu do preparatu Ankaferd i gąbek.
Własności przeciwrakowe: metanolowe ekstrakty tasznika powodują inhibicję wzrostu i apoptozę komórek ludzkiego raka jamy ustnej [10]. Włączenie do diety myszy 20 i 40 % tasznika powodowało utrudnienie owulacji i przejściową niepłodność obu płci. W testach na szczurach ekstrakt z pędów tasznika wykazał działanie hepatoochronne [6].
FORMY PREPARATÓW Z TASZNIKA:
Konie korzystają z pożytkiem z tasznika na pastwiskach – a jak mogą skorzystać ludzie? Ziele zbiera się w początku kwitnienia (kwiecień i maj), gdy nie wytworzył się owoce lub najwyżej po kilka. Suszy w temperaturze do 30 *C [1]. Gotowanie może ograniczać działanie krwiotamujące. Świeży sok działa najsilniej, już jedna - dwie łyżeczki kilka razy dziennie mogą hamować krwotoki maciczne. Macerat (świeże ziele zalane ciepłą wodą na 2 godziny) nieco słabiej a nalewki dużo słabiej. Doktor Henryk Różański, posiłkując się analizą danych literaturowych i naukowych [4] poleca stosowanie świeżego soku lub stabilizowanego (glicerolem i zamrożonego) maceratu ze świeżego ziela. Jeżeli bowiem działanie przeciwkrwotoczne nadają peptydy, to w nalewkach i naparach są inaktywowane.
Nie zaleca się stosowania tasznika w ciąży [6].
GRZYBY. Wiele prac wskazuje na zależność działania tasznika od obecności pasożytniczych grzybów. Grzyby bielik krzyżowych (Albugo candida, Cystopus candidus) i Peronospera parasitica (powoduje mączniaka rzekomego krzyżowych) porażające tasznika wytwarzają aminy – tyraminę, histaminę i cholinę. Część specjalistów uważa [4] tasznik zarówno z grzybem, jak i bez niego działa krwiotamująco, lub, że należy wręcz wybierać tasznik zdrowy, bez grzyba.
ROŚLINA JADALNA Jadalne są surowe i gotowane młode liście (po kwitnieniu są gorzkie). Z tasznika można przyrządzać zupy, potrawy na sposób szpinaku, dodawać liście do sałatek, zup, farszów, zapiekanek. Wierzchołki pędów, kwiaty i zielone owoce można użyć jako przyprawę i posypkę. Nasiona zawierają do 35% jadalnego oleju.
Tekst i zdjęcia: Joanna Smulska
Źródła:
[1] I Kwaśniewska, J Skulimowski, H Tumiłowicz, „Poradnik zbieracza ziół”
[2] Eliza Lamer-Zarawska, Barbara Kowal-Gierczak, Jan Niedworok: Fitoterapia i leki roślinne. PZWL, 2007, s. 400.
[3] Chemical composition and biological screening of Capsella bursa-pastoris, C Grosso, J Vinholes, L R. Silva, P Guedes de Pinho, R Gonçalves, P Valentão, A K. Jäger, P B. Andrade, Rev. bras. farmacogn. 21 (4) Aug 2011
[4] Tasznik pospolity – Capsella bursa-pastoris (L.) Medik. w praktycznej fitoterapii. Przegląd wybranej literatury. Dr H Różański, 2015
[5] „Zioła i ich stosowanie. Historia i współczesność” B Kuźnicka M Dziak, 1992
[6] Ali E. Al-Snafi. The chemical constituents and pharmacological effects of Capsella bursa-pastoris-A review „International Journal of Pharmacology and Toxicology”. 5, 2, 2015.
[7] Turk J Pharm Sci. 2023 Nov 7;20(5):341-344. Essential Oil Composition of Capsella bursa-pastoris (L.) Medik. Aerial Parts, S Gumusok, D Kirci, B Demirci, C S Kilic
[8] Ulus Travma Acil Cerrahi Derg. 2022 Aug;28(8):1059-1065. Hemostatic effects of traditional Inula viscosa and Capsella bursa-pastoris plant mixture extract on rat liver parenchymal bleeding model , O U Ozturk, M Ugur, Y Guzel, M A Ozturk, D Gursoy, S Dogan, M Temiz
[9] J Altern Complement Med. 2017 Oct;23(10):794-799. Effect of Hydroalcoholic Extract of Capsella bursa pastoris on Early Postpartum Hemorrhage: A Clinical Trial Study, S Ghalandari, N Kariman, Z Sheikhan, F Mojab, M Mirzei, H Shahrahmani
[10] Exp Ther Med. 2013 Mar;5(3):789-792. Effect of methanol extracts of Cnidium officinale Makino and Capsella bursa-pastoris on the apoptosis of HSC-2 human oral cancer cells, K-E Lee, J-A Shin, I-Sun Hong, N-P Cho, S-D Cho.
[11] Korean J Physiol Pharmacol. 2014 Feb;18(1):33-9. Anti-Inflammatory and Anti-Superbacterial Properties of Sulforaphane from Shepherd's Purse, W J Choi, S K Kim, H K Park, U D Sohn, W Kim.
