SELEN W DIECIE KONI

ROLA W ORGANIZMIE KONIA

Selen jest antyoksydantem = przeciwutleniaczem. Jest składnikiem selenoprotein, w tym peroksydazy glutationowej, enzymu, który unieszkodliwia reaktywne formy tlenu. Chroni lipidy błon komórkowych (zwłaszcza nienasycone kwasy tłuszczowe) i białka komórek (w tym enzymy) przed utlenianiem a więc zniszczeniem. W szczególności chroni erytrocyty i ich hemoglobinę.[2, 4]

Selen jest niezbędny w rozwoju nabytej odporności, zwiększa wytwarzanie przeciwciał, zapewnia optymalną odpowiedź immunologiczną. Zwiększa liczbę limfocytów B, interleukin i interferonów. Jest ważny w produkcji hormonów tarczycy i niezbędny do prawidłowej spermatogenezy. Chroni materiał genetyczny zapobiegając mutacjom ale jego nadmiar jest teratogenny.[2, 3]

Uczestniczy w detoksykacji, ułatwia odtrucie po zatruciu metalami ciężkimi, pomaga unieszkodliwić aflatoksyny pleśni. Pomocny w zapaleniu wątroby i trzustki oraz jąder i jajników[3]

Selen wpływa na integralność mięśni, wskazany w przypadku osłabienia mięśni i dystrofii mięśniowych. Suplementacja selenu i wit E zapobiega niektórym formom mięsnioochwatu koni. [2]

Selen określany jest też jako środek przeciwzapalny, przeciwwysiękowy, przeciwalergiczny. Wskazany w przypadku chorób autoimmunologicznych (zapalenie stawów, reumatyzm, egzema), złego stan włosia i kopyt, obniżonej odporności na zakażenia, alergiach, przewlekłych stanach zapalnych, zaburzeniu koncentracji i kojarzenia. [2, 3]

Ma działanie przeciwnowotworowe: pomaga zapobiegać niektórym formom raka, hamuje wzrost rozwój komórek nowotworowych oraz wpływa na aktywność cytotoksyczną komórek NK (natural killers) wobec guzów wrażliwych na ich działanie [3, 7].

SELENOPROTEINY

Rośliny pobierają selen w postaci jonu Se (VI) i transportują go do pędów. W chloroplastach podlega on kilku reakcjom redukcji (dzięki czemu później w organizmie zwierząt może się utleniać!) a w dalszym etapie wytwarzane są selenoaminokwasy: selenocysteina i selenometionina. [7] Są one postacią najlepiej przyswajalną dla koni, które w organizmie wbudowują je w selenoproteiny.

Selenoproteiny to białka (często enzymy) zawierające co najmniej jedną resztę selenocysteinową. Selenocysteina to aminokwas podobny do cysteiny, ale zamiast atomu siarki ma selen. Składnik licznych enzymów, które uczestniczą w ważnych procesach fizjologicznych:

Peroksydaza glutationowa: przeciwutleniacz błon i komórek. Chroni komórki przed utlenianiem przez nadtlenki, zapobiega powstawaniu wolnych rodników, odpowiedzialnych za degeneracje organów, procesy zapalne, nowotwory. W szczególności chroni wątrobę [3] Występuje – w różnych odmianach - we wszystkich tkankach, osoczu, mleku, układzie pokarmowym, plemnikach [7]

Dejodynaza jodotyroninowa: ważna w aktywacji i przemianach hormonów tarczycy [2, 7]

Inne rodzaje selenoprotein odpowiadają za odbudowę tkanki mięśniowej (ich niedobór rozpoczyna degenerację mięśni), transportu selenu i wbudowywanie selenocysteiny do selenobiałek [2, 7]

Selenometionina to inny aminokwas z selenem, analog metioniny. Występuje naturalnie i jest bogatym źródłem selenu w orzechach brazylijskich, zbożach i nasionach strączkowych. działa przeciwutleniająco. Zarówno selen jak i selenometionina odgrywają rolę w syntezie glutationu.

DLA JAKICH KONI JEST SZCZEGÓLNIE WAŻNY

Konie żyjące na terenach ubogich w ten pierwiastek, wypasane na pastwisku i żywione tylko paszami pochodzącymi z takich terenów.

Klacze hodowlane i źrebięta. Selen zapobiega miopatii nowonarodzonych źrebiąt. Źrebięta często mają niskie stężenie selenu we krwi, bo mleko klaczy jest w niego dość ubogie. Suplementacja selenu u źrebnych klaczy zwiększa jego zawartość u noworodków (w mięśniach) i w siarze i jest kluczowa w zapobieganiu (wraz z wit E) pokarmowej dystrofii mięśni u źrebiąt. Ważne jest podawanie zwłaszcza w ostatnim trymestrze. Zalecane dawki to około 1 mg dziennie. Jeśli klacz nie dostawała selenu w ciąży, a tereny są w niego ubogie, można go źrebięciu podać w zastrzyku. [1]

Konie sportowe: wysiłek fizyczny nasila powstawanie reaktywnych form tlenu. Konie często, ciężko, intensywnie trenujące mają wyższe zapotrzebowanie na selen i powinny mieć podawany, co pomaga ograniczyć stres oksydacyjny i uszkodzenie mięśni. Niektóre badania wskazują, że konie o gorszych wynikach miały niższe stężenie selenu w surowicy; ale inne np na koniach rajdowych nie wykazują wpływu na wyniki. [1] Konie pracujące intensywnie, 4-6 godzin mogą mieć obniżoną ilość selenu w surowicy o 1/3; u mniej pracujących taki duży spadek nie występuje. [1, 4]

Ogiery: suplementacja selenu polepsza jakość nasienia i płodność; należy też uzupełnić witaminę E i cynk, te składniki razem pozytywnie wpływają na jakość nasienia ogierów [4]

Suplementacja selenu może pomagać w niektórych chorobach układu oddechowego [1]. Obniżone stężenie selenu obserwowane jest często przy chorobach nowotworowych [7]

DAWKA I FORMA

U koni lekko pracujących nawet niższa zawartość selenu w zielonkach może być wystarczająca, ale u klaczy źrebnyych i koni intensywnie pracujących konieczna bywa suplementacja. [4]

Optymalne stężenie selenu w diecie większości koni określa się na 0,1–0,3mg/kg suchej masy paszy. Istnieje mała rozpiętość między dawką niezbędna a toksyczną. Minimum to 0.1 mg/kg diety a ilość toksyczna od 2 mg/kg diety[1, 2, 7] lub od 5 mg/kg [6] Ilość minimalna zapobiega ostrym objawom niedoboru i stanowi limit dopuszczony w paszach. Jeśli koń ma pastwisko i siano niedoborowe w selen, minimalna ilość może być za niska. Dla konia jedzącego 10 kg paszy dziennie oznacza to 1 milligram selenu. Trening zwiększa powstawanie produktów oksydacji więc koń sportowy w treningu potrzebuje więcej selenu, rekomendowane jest 2.5 - 3.5 mg dziennie i więcej, zależnie od wagi, ilości i intensywności pracy. Dawka powyżej 20 mg na dzień toksyczna. [2] S. Chrzanowski podaje zapotrzebowanie konia na selen jako 0,2 – 0,25mg/100 kg masy ciała czyli też około 1 g dziennie a za toksyczną uznaje zawartość powyżej 5 mg/kg s.m. paszy [6] Rodzaj preparatu uzupełniającego i dawkę dzienną należy więc dostosować indywidualnie dla konia.

Przy suplementacji selenu ważna jest forma chemiczna, wpływa na dostępność i wchłanianie. Może być nieorganiczna (sole: seleniany, seleniny) lub organiczna – selenometionina (np drożdże wzbogacone w selen). Biodostępność (absorbcja) selenu jest generalnie dość wysoka (>50%), przy tym większa z preparatów organicznych niż nieorganicznych. Zwłaszcza wzbogacone drożdże dają lepszą przyswajalność niż nieorganiczne sole [2, 7]. Jest i więcej korzyści. Po zastosowaniu selenu organicznego (drożdże selenowe): mniej się go wydala w kale i moczu; nawet po zakończeniu suplementacji, aktywność peroksydazy glutationowej wolniej spada; jest lepszym źródłem selenu dla klaczy i źrebiąt, niż selenin sodu. Selen organiczny ma też lepszy wpływ na funkcjonowanie układu immunologicznego. [1] Metionina i cysteina zwiększają wchłanianie selenu (witaminy E, A, C również), wykazuje on z nimi synergiczne działanie oraz uczestniczą w jego transporcie. [3] z tych powodów obecnie popularną formą dostarczania składników mineralnych są chelaty, organiczne połączenia mikroelementów (żelaza, miedzi, cynku, manganu i właśnie selenu) z aminokwasami, np metioniną. Mają dużo wyższa przyswajalność a mniejsze ryzyko przedawkowania, więc są bezpieczniejsze niż nieorganiczne sole. [4]

OBJAWY NIEDOBORU

O niedoborze selenu u koni mówimy, gdy stężenie w pełnej krwi jest < 55 – 75 μg/l [4,5]. Niedobór w paszy jeśli jest poniżej 0,04 mg/kg sm [6]

Objawy to słabsza wytrzymałość, pogorszenie sierści, hypotyroidyzm, miopatia, zapalenie mięśni, choroba białych mięśni, zwapnienie mięśni, zwyrodnienie naczyń krwionośnych, spadek hormonów tarczycy, zahamowanie wzrostu. Niedobór selenu ma niekorzystny wpływ na rozród: zwiększenie umieralności zarodków w pierwszych tygodniach ciąży, nieprawidłowy rozwój lub zatrzymanie łożyska, poronienia, wady płodu, tworzenie się cyst jajnikowych, bezpłodność.[2, 7] Obniżony poziom notuje się przy nowotworach, zapaleniu stawów, łuszczycy. [3]

Wiele obszarów ma niedobór selenu w glebie, a więc i roślinach. Dodatkowo na glebach kwaśnych rośliny nie pobierają selenu efektywnie i zawierają go mało [2,6] Zmniejszone wchłanianie selenu występuje gdy w dawce jest nadmiar żelaza i siarki i przy niedoborach witaminy E [6]

Niedobór selenu hamuje syntezę hormonów tarczycy, obniża odporność, ogranicza antyoksyacyjny potencjał perosydazy glutationowej i źle wpływa na rozród. U źrebiąt spowalnia wzrost i rozwój, częściej chorują. Najgroźniejszy objaw u źrebiąt to choroba białych mięśni (dystrofia mięśni). Przy długim niedoborze następuje zwyrodnienie (szkieletowych i serca). Klacz powinna w ciąży i karmieniu dostawać witaminę E i selen by zapobiec chorobie. Objawy u źrebiąt to problemy z wstawaniem i staniem, oddychaniem, ssaniem, osłabienie, chwianie, drżenie i napięcie nóg, opieranie o ściany. Do choroby u źrebiąt predystynuje też stres i zbyt szybki wzrost. U dorosłych koni miopatia związana z niedoborem selenu jest rzadka ale groźna. Objawy to trudność żucia i przełykania, ból mięśni, sztywny chód, kulawizny [4,5,6]

OBJAWY PRZEDAWKOWANIA

Nadmiar selenu u koni powoduje pierścienie na kopytach, deformacje kopyt, wypadanie włosów ogona i grzywy, degeneracja kości i stawów, kulawizny, chudnięcie; objawy znane niegdyś jako "choroba alkaliczna". Selen działa konkurencyjnie do siarki w związkach biologicznie czynnych. Nadmiar selenu uszkadza wątrobę, serce, mięśnie szkieletowe i prowadzi do śmierci. W stadzie na jednym pastwisku mogą zachorować pojedyncze konie - wynikać może to z osobniczego zapotrzebowania na selen. [1, 4, 6] Selen po odkryciu w XIX wieku, przez prawie 100 lat był używany za toksyczny, ponieważ zauważono, że zwierzętom szkodzi pasza w której jest go dużo. Dopiero w połowie XX w odkryto, że pewna ilość jest niezbędna i np zapobiega chorobie linii białej u koni, a niedobór też szkodzi, chociaż ilość optymalna i toksyczna są bliskie. [2,4]

Zatrucia selenem są rzadkie, częściej choroby wywołane niedoborem. Minimalna dawka śmiertelna selenu, po doustnym podaniu seleninu sodu to około 3,3 mg/kg m.c. Ostre zatrucia dają objawy ze strony układu nerwowego (drgawki) i śmierć w ciągu kilku godzin[1, 4] Przyczyny zatruć:

- przedawkowanie suplementów: złe odmierzanie dawki, za wysoka dawka, zwłaszcza soli tego pierwiastka, za długie i niepotrzebne podawanie. Przerwy w podawaniu selenu są ważne, umożliwiają organizmowi usunięcie nadmiaru. [4]

- gleba zbyt bogata w selen: przewlekłe zatrucia zdarzają się na tam, gdzie gleba, a wiec pastwiska i łąki (siano), mają go za dużo. Selen jest też lepiej przyswajalny u roślin z zasadowych gleb

- rośliny akumulatorowe: istnieją rośliny kumulujące selen w dużych ilościach (5 do 50 mg/kg), np niektóre traganki (np Astragalus racemosus) i gatunek astra Xylorrhiza glabriuscula. Konie unikają tych roślin z powodu czosnkowego – siarczanego zapachu, chyba, że mają niedobór paszy. [2]

OKREŚLENIE ZAPOTRZEBOWANIA KONIA

Poziom selenu można oznaczyć w osoczu lub krwi pełnej. Można też oznaczyć we krwi aktywność zależnego od selenu enzymu, peroksydazy glutationowej. Ilość selenu we krwi pełnej jest normalnie dużo wyższa niż w osoczu. Ilość w osoczu jest wrażliwa na nagłe zmiany w podaży selenu (szybko reaguje na zmianę pobieranej ilości), ilość we krwi pełnej i w peroksydazie wskazują na efektywność długotrwałej suplementacji. Poziom peroksydazy zostaje podniesiony do 9 miesięcy po ustaniu suplementacji selenu. U młodych koni poziom selenu normalnie jest niższy. [2] Kontrola ilości peroksydazy jest ważna u źrebnej klaczy i źrebięcia przy podejrzeniu choroby pokarmowej. [4]

Określając zapotrzebowanie trzeba też wiedzieć, ile selenu jest dostępne w paszach i suplementach: ile koń otrzymuje z paszy objętościowej - siana, trawy– jeśli jest ona z rejonu ubogiego w selen, to mało – i zboża - w zbożach różna ilość, ile jest w gotowej paszy i jaką jej dawką żywiony i ile jest w suplementach. Witaminę E i selen powinny dostawać wszystkie konie po mięsnioochwacie [2]

WITAMINA E A SELEN

Ich funkcje są połączone a niedobory jednego kompensuje pobór drugiego. Zapobiegają degradacji błon komórkowych i powstawaniu nadtlenków uszkadzających tkanki. Witamina E obecna w błonach komórek ogranicza utlenianie lipidów. Selen w płynie komórkowym usuwa utlenione lipidy jeśli powstaną. Niedobór witaminy E lub selenu zwiększa uszkodzenia przez reaktywne formy tlenu i daje podobne objawy. Podanie jednego z nich te objawy znosi. Zapotrzebowanie na jeden zależy od podaży drugiego. Jeśli jest za mało witaminy E to powstaje więcej nadtlenków więc potrzeba więcej selenu. Jeśli niedobór selenu, to trudniej usuwane nadtlenki i więcej trzeba witaminy E. Oczywiście optymalnie jest by były oba. Witamina E może maskować niedobór selenu. Jest jej dużo w zielonej trawie dlatego konie na pastwiskach ubogich w selen nie zawsze mają wyraźne objawy niedoboru. [2,5]

NATURALNE ŹRÓDŁA SELENU

W naturalnych źródłach, np w trawie pastwiskowej, selen występuje jako selenometionina i selenocysteina, i w takiej formie ma wysoką przyswajalność dla koni. Zawierają go zarówno zielonki jak i ziarno zbóż (w tym kukurydzą i jęczmień), ale jego ilość zależy od zawartości w glebie i gatunku roślin, w Polsce niedobór w glebie jest częsty . Bogate w selen są niektóre warzywa (czosnek, ogórki) i rośliny strączkowe (soja). Dobrym źródłem są otręby (pszenne i ryżowe) oraz drożdże paszowe, a także nasiona słonecznika (nie łuski!). Przy suplementacji selenu warto też podawać witaminę E i cynk.[2, 3, 4, 7]

[1] " Selen w żywieniu koni. Część II. Suplementacja i toksyczność selenu" A. Mirowski. Życie Weterynaryjne • 2014 • 89(8)

[2] "Selenium for Horses: How Important Is It?" November 9, 1999, Kentucky Equine Research

[3] "Selen – selenium – znaczenie w organizmie i zastosowanie w lecznictwie", dr H. Różański, Krosno 2004

[4] "Selen – jego znaczenie w żywieniu koni", mgr. inż. M. Różewicz, 2016.

[5] "Selen w żywieniu koni. Część I. Problematyka niedoboru selenuAdam Mirowski" Życie Weterynaryjne • 2014 • 89(7)

[6] "Żywienie koni" S. Chrzanowski, 2014

[7] "Skutki niedoboru selenu u zwierząt" A. Karwacka, P. Dullin, A. Galbas, Postępy Biochemii 60 (3) 2014, s. 365 - 370