OLEJKI JAKO REPELENTY NA OWADY. CYTRONELLA I SPÓŁKA

Repelenty (łac. repellēre: odstraszać, odrzucać) to środki odstraszające niepożądane zwierzęta, np owady. Tak działa wiele olejków eterycznych. Oprócz odstraszania owadów, ograniczają też infekcje ranek po nich - działają przeciwbakteryjnie, przeciwgrzybiczo, przeciwzapalnie [11]. Repelent tworzy na skórze parującą warstwę ochronną. Usuwa ją jednak pocenie, gorąco i wiatr.

Trwałość i skuteczność – co zrobić, by repelent olejkowy i ziołowy był trwalszy?

1. Odpowiedni dobór olejków i ich skład. Aby substancja parowała intensywnie, ale nie za szybko, optymalna temperatura wrzenia to 230-260○C [1]. Zgodnie z informacjami z pracy K. Śpiewaka [12], w tym przedziale wrą takie składniki olejków, jak geraniol, karwon, tymol, karwakrol, anetol, aldehyd cynamonowy, eugenol i kariofilen. Natomiast alfa pinen jest bardzo lotny (tw. 154,7), podobnie mircen, cyneol, linalol, tujon i cytronellal (206,9).

2. Dodatki przedłużające działanie. Olejek cytronella szybko paruje i repelenty z nim, o stężeniu 5-15% chronią od 20-30 minut do 1-1,5 godziny, rzadko 2. Dodatki spowalniają parowanie i przedłużają aktywność cytronelli: wanilina (5 % dodatek podwaja czas ochrony przed komarami), glicerol, żelatyna, guma arabska. Olejek geranium i benzoesan benzylu (składnik wielu olejków) zwiększają odstraszanie komarów i kleszczy. [1, 5, 6, 7].

OLEJEK CYTRONELOWY dobrze odstrasza kleszcze, muchy i pchły, a zwłaszcza komary, już w stężeniu 10 %. Odstrasza wszy (z olejem neem i kokosowym zapobiega przenoszeniu wszy głowy; jeszcze skuteczniejszy jest olejek drzewa herbacianego) i działa kleszczobójczo: w stężeniu 12.5% i więcej, zabija larwy tropikalnego kleszcza końskiego, Anocentor nitens. Zawiera citronellal, który zakłóca u muchy owocowej kanały kationowe receptorów węchowych, a użyty jako fumigant zabija muchy domowe już w małym stężeniu (LC50 = 2 μg/cm3).[6] Repelent na bazie olejku citronelli redukował ilość krwiopijnych much i muszek w ptasich gniazdach. [3]

Rodzaj palczatka (Cymbopogon) to źródło kilku różnych olejków eterycznych:

1) Cytronellowy z palczatki szczetnej C. nardus (jawajski) lub C. Winterianus (cejloński). Olejek jawajski jest cenniejszy, zawiera 35-50% cytronellalu, geraniol (20-40%), cytronellol (10-20%). Przed erą syntetycznych środków owadobójczych, po zmieszaniu z olejkiem drzewa cedrowego był popularnym środkiem przeciwkomarowym. Działa silnie przeciwgrzybiczo i dezynfekująco. Olejek cejloński zawiera geraniol (20-40 %), mniej cytronellalu (5-15%), metyloizoeugenol (10%), cytronellol, octan geranylu [10]. Olejek C. nardus odstrasza pchły [2] a olejek C. winterianus komary i muchy stajenne. Sam olejek citronella jest mniej skuteczny, niż kombinacje: mikstrura olejku z 5% waniliny przez 6 godzin chroni przed komarami. [13]

2) Lemongrasowy z palczatki pogiętej (C. Flexuosus, wschodnioindyjski) lub cytrynowej (C. Citratus, zachodnioindyjski) zawiera 75-85 % cytralu, stąd cytrynowy zapach. Olejek C. Citratus zawiera 3- 20% mircenu, wschodnioindyjski tylko ślady; mircen ogranicza trwałość olejku. Olejek lemongrasowy działa silnie odkażąjąco, przeciwdrobnoustrojowo[10] K. L. Bell, specjalistka aromaterapii zwierząt podaje, że C. citratus i cytronella mają podobne cechy ale cytronella silniej odstrasza owady. [2] Wg innych źródeł [6] aktywność bójcza wobec komarów olejków lemongrass i cytronella są podobne i silniejsze od bazylii, goździka i eukaliptusa. Cytronella skutecznie odstrasza muchy stajenne, jej składniki Citronellol i octan geranylu są dla nich toksyczne - od ich stężenia w olejku zależy działanie. Ekstrakt etanolowy Cymbopogon citratus w roztworze wodnym zapełniał długotrwałą ochronę skóry krów (dobę i więcej). 5% olejek lemongrass w oleju słonecznikowym odstraszał muchy rogowe od skóry krów przez  ponad 6 godzin. [14]

OLEJEK LAWENDOWY z lawendy wąskolistnej (L. Angustifolia) odstrasza kleszcze, muchy i komary. Olejek spikowy, z L. Latifolia, ma dużo kamfory, która odstrasza mole i komary. W repelentach na skórę występuje w stężeniu 6% i chroni przez około 30 minut. Przyspiesza gojenie i łagodzi podrażnienia. [1] Na skórę działa przeciwświądowo i regenerująco [2] W polowym badaniu skuteczności olejków eterycznych lawenda okazała się najskuteczniejsza wobec much końskich. W pułapkach z olejkiem L. angustifolia było 0.50 mniej much Tabanus bromius niż w kontroli, a z olejkami mięty pieprzowej, cytronelli C. winterianus, Litsea citrata o 0.19, 0.15 i 0.04 mniej. [13].

OLEJEK MIĘTY PIEPRZOWEJ, dzięki dużej zawartości mentolu odstrasza komary, w tym widliszka, nosiciela malarii[1], muchy końskie [13], meszki, pchły i wszy oraz znosi świąd i ból [2]. Olejek mięty 5% w oleju słonecznika odtraszał muchy rogowe od krów przez 6-8 godzin [14].

OLEJEK EUKALIPTUSOWY Eucaliptus radiata odstrasza pchły [2], zwalcza komary[1], odstrasza kleszcze, zmniejsza ryzyko zakażenia, goi skórę po ukąszeniu. Z kolei gatunek E. citriodora daje olejek eukaliptusowy cytronelllowy, zawierający 65-85 cytronellalu [10]Składniki olejków róznych gatunków eukaliptusa, 1,8-cineol, α-pinen, α-terpineol, 4-terpineol i p-cymene sa toksyczne dla much rogowych. Olejek E. polybractea jest najskuteczniejszy i jest zależność między zawartością 1,8-cineolu w olejku a toksycznością dla much[14]

OLEJEK GERANIOWY: zawiera geraniol, odstrasza kleszcze i komary, działa przeciwgrzybiczo, w tym na drożdżaki [2]. Według prac Zhou et al (2015), 2 mg 90% geraniolu odstrasza 85% much rogowych od kąsania a nawet dawka 0.1 µg ma silne działanie. 30% geraniol w lekkim oleju mineralnym, na krowach działa przez 3 h. W badaniach Lachance i Grange, 2014, 5 % olejek geranium w oleju słonecznikowym odstrasza muchy od krów przez 6 – 8 godzin. [14]

OLEJEK CEDRU ATLASKIEGO, Cedus atlantica: odstrasza pchły [2] a z cytronelą komary.

OLEJEK GOŹDZIKOWY: odstrasza komary i kleszcze. Zawiera eugenol i octan eugenylu. Olejek z pączków i liści Syzygium aromaticum w ilości 0.5 mg/cm 2 chronił dłonie ludzkie od ugryzień much stajennych przez 3.5 h, a w dawce 0.25 mg/cm2 przez 3; zmieszenie olejku goździkowego z olejem tamanu chroni prawie tak dobrze jak DEET (Hieu et al. 2010b). [14]

OLEJEK TYMIANKOWY chemotyp tujanol (Thyme vulgaris ch thujanol) odstrasza kleszcze, komary, meszki.

OLEJEK DRZEWKA HERBACIANEGO Melaleuca alternifolia. Olejek herbaciany 5 % zabijał 100 % much domowych M. domestica po 12 h ekspozycji a much krwiopijnych H. irritans po 4 h. Na krwowach, 5.0% olejek odstraszał muchy rogowe H. irritans przez 12 godzin 9a nawet 24 h) i było ich na krowach ponad 60% mniej. [15]

OLEJEK CYNAMONOWY. Olejek kamforowy w dawce 1.4 ml/kg masy ciała odstraszał muchy od bawołów 6 dni od smarowania grzbietów (miętowy w dawce 3.6 ml, rumiankowy 3.4 ml). [14]

KOCIMIĘTKA, Nepeta cataria ma olejek bogaty w irydoidy, nepetalaktony, odstraszające owady. Olejek ten badał zespół Zhu et al. W laboratorium, 2 mg olejku (85% nepetalaktonów) odstraszało >85% much rogowych od gryzienia; 20 mg działało świetnie przez 6 h a z kolei nałożony na krwoy 30% olejek kocimiętki w lekkim oleju mineralnym działał 24 h. Na krowach, produkty z kocimiętką dawały  >95% ochrone przez godzine i mniejszą do 6 godzin. Olejek hamuje składanie jaj przez muchy. Kocimiętka z woskiem odstrasza muchy od miejsc karmienia krów do 3 godzin [14].

PACZULI, Pogostemon cablin. Dawka 0.5 mg/cm² chroni ludzkie ręce rpzed muchami staejnymi przez prawi 4 godziny a z dodatkiem oleju tamanu godzinę dłużej. [14]

MIRRA i OPOPONAKS żywica i olejek: do mieszanek odstraszających kleszcze. [2]

DZIEGIEĆ! Osoby spędzające dużo czasu w lesie chwalą sobie produkty dziegciowe, w tym mydła i oliwki. Dziegieć brzozowy działa silnie odkażająco, przeciwświądowo, miejscowo znieczulająco, przeciwzapalnie, przeciwpasożytniczo. Aby odstraszyć owady, smarowano nim otwarte rany u zwierząt. Oliwka z darów Natury, odstraszająca komary, muchy, gzy, kleszcze, zawiera: olej rzepakowy, olejki eteryczne z piołunu, wrotyczu, wanilii i dziegieć brzozowy.

OLEJ RYCYNOWY: jest dobrą bazą produktów; hamuje ugryzienia i siadanie na zwierzętach [14]

OLEJ KOKOSOWY. Niektóre naturalne kwasy tłuszczowe działają owadobójczo i repelentnie na komary i muchy. Mieszanka prostych, nasyconych kwasów “C8910”, czyli 1:1:1 kwas oktanowy (=kaprylowy, jest w oleju kokosowym, mleku kóz, owiec), nonanowy (pelargonowy, z olejku Pelargonium) i dekanowy (kaprynowy, występowanie jak kaprylowy) działa silnie repelentnie na muchy domowe i stajenne w ilości 1 mg na cm 2 i niższej. Płynna mieszanka 15% zestawu w oleju silikonowym odstraszała muchy stajenne przez 8 h. Zaleta kwasów: nietoksyczność, duża trwałość [16]. Mieszankę wypróbowano na krowach - efekt trwał do 24 h. Okazało się też, że naturalne kwasy oleinowy, linolenowy i oleinian metulu (z oleju tamanu C. inophyllum) zwiększają efekt repelentny innych składników, jak np alkohol kuminylowy, aldehyd kuminowy, felandren [14]

OLEJ SOJOWY. Soja w odpowiedzi na atak insektów i patogenów, produkuje unhibitor trypsyny (SBTI). 3 mg/ml w diecie muchy stajennej (w krwi która pije) redukuje liczbę jej jaj o 90%. 20% SBTI w diecie tych much powodowało ustanie produkcji jaj i śmierć 50% owadów.[14]

OLEJ i liście NEEM z indyjskiego drzewa Azadirachta indica. Szarańcza nie objada jej liści. Składnik azadyrachtyna wpływa na układ hormonalny owada, hamuje wzrost, dojrzewanie i przepoczwarzanie larw, w tym much rogowych. Podawanie ekstraktu krowom hamowało rozwój larw w kale. Przy tym muchy rogowe są dużo wrażliwsze na neem niż stajenne i domowe. [14]

DOMOWE PREPARATY – TO PROSTE!

Olejki w oleju (migdałowy, kokosowy): na 2 łyżki oleju, 20 kropli olejków (miętowego, geraniowego, lawendowego, eukaliptusowego). By odstraszyć kleszcze, użyjemy 10 kropli olejku lawendowego i 10 olejku różanego. Zestaw olejków na meszki, komary i muchy wg [2]: cytryna, szałwia muszkatołowa, mięta pieprzowa , citronella. Olejek mięty pieprzowej lub lawendy w oleju migdałowym lub kokosowym zmniejsza pieczenie i świąd skóry po ugryzieniach.

Spray do spryskiwania. Olejki najpierw rozpuszczamy w łyżce wódki, potem mieszamy z pół szklanki wody. Potrzeba 20 kropli olejków, np na komary: 10 kropli olejku goździkowego, 5 kropli olejku z mięty pieprzowej, 5 kropli olejku lawendowego

Mieszanka olejku citronelli 2 ml i olejku kamfory 1 ml w 500 ml letniej wody (uwaga – to sie nie zmiesza, trzeba najpierw też rozpuścić w wódce) jako spray na owady dla koni zaleca Ch Dyer [4]

Olej odstraszający kleszcze wg receptury K.L Bell: na 15 ml oleju bazowego, 2 krople olejku geranium, 2 drzewka różanego, 3 lawendy, 2 mirry, 2 opoponaks i 1 olejku laurowego. Z kolei zestaw na pchły powstaje z 15 ml oleju, 4 kropli salvia sclarea, 1 citronelli, 7 mięty pieprzowej, 3 cytryny. Nakładać 2-4 krople na psa (szyja, klatka, nogi, nasada ogona) ew na bandanę, obrożę. [2]

Na rankę po kleszczu K. L. Bell poleca odkażający olejek tymiankowy. Aby zapobieg infekcji, zapaleniu i przeniesieniu chorób, można nakładać na to miejsce mieszankę z 15 ml oleju bazowego (np migdałowy), 5 kropli olejku tymiankowego chemotyp tujanol, 3 hyzopowego, 8 lawendy. [2]

UWAGI I ŚRODKI OSTROŻNOŚCI

Olejki eteryczne używane jako repelenty dają krótkotrwałą ochronę: maksymalnie 2 godziny, zwykle mniej i to normalne – jeśli jedziemy w teren na dłużej to należy wziąć ze sobą mały zapas.

Olejki eteryczne przed aplikacją rozpuszczamy w oleju lub alkoholu, bo stężone mogą wywoływać reakcje alergiczne i podrażnienia. Przed użyciem sprawdzamy reakcję na kawałku skóry!

Olejek citronella nie odstrasza wszystkich owadów: słabo działa na larwy komarów, a wcale na pluskwiaki. Metyloeugenol zawarty w tym olejku (też w bazylii, melisy, róży, anyżu, kopru oraz wydzielany przez storczyki) przyciąga muszki owocowe. Niepewne jest też działanie citronelli na Culicoides, powodujące lipcówkę i przenoszące Afrykański Pomór Koni. W obronie koni przed nimi zaleca się olej Neem i olejek Eukaliptusowy, ale nie Citronellę, gdyż może on przyciągać Culicoides! [9]. Gdy badano wpływ kombinacji olejku citronelli i eukaliptusa cytrynowego na Culicoides, z pułapek nasączonych olejkami zebrano nieznacznie więcej owadów. W innych badaniach okazało się, że citronella przyciąga C. imicola. [8] Dlatego, mimo, że olejek cytronelowy bywa polecany do koni z egzemą letnią (zwłaszcza w roztworze olejowym, korzystnym dla podrażnionej skóry) [5] to może dla tych koni warto wybrać inne rodzaje olejków (np lawendowy).

Olejki używajmy w małej ilości, nie w nadmiarze. Wspomniany metyloeugenol ma efekt przeciwbólowy, znieczulający, przeciwlękowy, cytotoksyczny na komórki raka – siatkówczaka. Ale nadmiar może działać utleniająco a nawet sprzyjać nowotworom wątroby. Podobnie eugenol olejku goździka: odkaża, znieczula, wywołuje apoptozę komórek rakowych, działa przeciwzapalnie. Ale może też wywołać kontaktowe zapalenie skóry i niszczyć keratynocyty i neutrofile. [11]

Tekst i zdjęcie: Joanna Smulska

 Źródła:

[1] "Środki odstraszające owady (Insect repellents) w ochronie ludzi", E. Kociołek-Balawejder, A. Złocińska, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, nr 57 Nauki Inżynierskie i Technologie 1 2009

[2] "Holistic Aromatherapy for Animals" K. L. Bell, 2002

[3] "Testing the use of a citronella-based repellent as an effective method to reduce the prevalence and abundance of biting flies in avian nests" J. Martinez de la Puente, S. Merino, J. Rivero de Aquilar, E. Lobato, March 2009, Parasitiology Research 104(5):1233-6

[4] "Plants, potions and oils for horses" Ch. Dyer, 2017

[5] "The itchy horse", Riverside Vets Equine, 2017

[6] "Citronella & Citronella Oil ProfileActive Ingredient Eligible for Minimum Risk Pesticide Use" B. P. Baker, J. A. Grant, R. Malakar-Kuenen, Cornell University, Geneva NY (2016)

[7] "Insect Protection", w: "Travel Medicine (Fourth Edition)", Mark S. Fradin, 2019

[8] "Assessement of the repellent effect of citronella and lemon eucalyptus oil against South African Cullicoides species" G. J. Venter, K. Labuschange, S. N. B Bokanayo

[9] "Protect your animals from African Horse Sickness", icweworkingequids.org

[10] "Najcenniejsze olejki eteryczne część I", J. Góra, A. Lis

[11] "Aktywność biologiczna wybranych składników olejków eterycznych. Cz. 1" K. Antoniak, W. Bylka, Borgis - Postępy Fitoterapii 1/2020, s. 35-4

[12] K Śpiewak, 2011 praca inżynierska, Wydzielanie olejku eterycznego lawendy różnymi metodami

[13] "Field studies of the efficacy of some commercially available essential oils against horse flies (Diptera: Tabanidae)" S. Krcmar V Gvozdic, Entomologia Generalis, 36(2):097-105, 2016

[14] "Botanically Based Repellent and Insecticidal Effects Against Horn Flies and Stable Flies (Diptera: Muscidae)" A. T Showler, 2017.

[15] "Insecticidal and repellent effects of tea tree and andiroba oils on flies associated with livestock" V. Klauck et al, Medical and Veterinary Entomology, Vol 28, Issue S1, s 33-39

[16] "Laboratory trials of fatty acids as repellents or antifeedants against houseflies, horn flies and stable flies (Diptera: Muscidae)" B. Mullens, S. Butlers, W. Reifenrath, pest Management Science, 2009, 65(12):1360-6