BODZISZKI, ANGINKA I OLEJEK GERANIUM

Te rośliny łączy nie tylko kształty liści i ich mocny zapach, ale też pokrewieństwo genetyczne. Bodziszkowate (Geraniaceae) to rodzina obejmująca aż około 800 gatunków. W Polsce rosną bodziszki i iglice, a uprawiane są pelargonie. Rośliny z tej rodziny są często lecznicze, stanowią np środki garbnikowe. Surowce stanowi ziele (np bodziszka cuchnącego) liście (np bodziszka gołębiego), kwiaty (bodziszek krwisty), a także korzenie (pelargonia afrykańska). Olejek geraniowy to składnik kosmetyków, maści, repelentów i...słodyczy.

Bodziszki i iglice

Składniki czynne bodziszków i iglic to fenolokwasy (galusowy, kawowy, elagowy, ferulowy, chinowy), gorycze (geranina 0,5-12%), flawonoidy (kwercetyna, kemferol), garbniki (10-28%, najwięcej wiosną, w kwietniu), alkaloidy i aminy (kofeina, histamina, cholina). Ziele i korzeń bodziszka łąkowego zawierają gorycz, kwas elagowy i galusowy, garbniki. Bodziszek cuchnący zawiera 5-14% garbników, flawonoidy (rutozyd, kwercetyna, astragalina, spireozyd), fenolokwasy, witamina C, geranina, olejek eteryczny. Bodziszek drobny: olejek (w nim geraniol, linalol, terpineol, borneol), garbniki 6-12%, fenolokwasy, flawonoidy (kemferol, kwercetyna), gorycze.

Ogólne właściwości lecznicze typowe dla bodziszków i iglic to: przeciwzapalne i ściągające, hamują drobne krwawienia, przeciwwysiękowe, uszczelnia naczynia, hipoglikemiczne (przeciwcukrzycowe), ochronne na wątrobę i nerki; pobudza odnowę wątroby, przeciwrodnikowe. Hamują rozwój baterii, grzybów, pierwotniaków. Zastosowanie zewnętrzne obejmuje stany zapalne oczu, odbytu i narządów płciowych; rany trudno gojące się, zmiany ropne błon śluzowych i skóry, łuszczyca, opryszczka, zapalenie skóry, pokrzywka. Zastosowanie doustne: cukrzyca, zapalenie gardła, żołądka i jelit; wrzody, polipy, kandydoza i kryptokokoza jelit.

Bodziszek łąkowy Geranium pratense ma fioletowe lub liliowoniebieskie kwiaty, duże, do 3,5 cm średnicy. Stosowany w medycynie ludowej zewnętrznie jako środek ściągający.

Bodziszek cuchnący Geranium robertianum znany jest też jako Bocianie lub Żurawie noski. Pachnie pluskwiakami. Jego kwitnące ziele ma działanie przeciwzapalne, antyseptyczne, ściągające, przeciwkrwotoczne, przeciwwysiękowe, antyoksydacyjne, przeciw-nowotworowe, ochronne na wątrobę i nerki, przeciwbiegunkowe. Wskazania: niewydolność, zapalenie wątroby, nerek i pęcherza, kamica, zapalenie wrzody i nowotwory żołądka i jelit, biegunka. Zewnętrznie: wypryski, wrzody, sączące rany (rozgniecione ziele), zapalenie skóry, oczu i narządów płciowych.

Bodziszek drobny Geranium pusillum. Surowcem jest ziele z kwiatami i owocami. Działanie ściągające, przeciwbiegunkowe, przeciwzapalne, antyalergiczne, ochronne na wątrobę, onkostatyczne, przeciwrodnikowe, antybakteryjne, fungistatyczne, antyandrogenne. Obniża poziom cholesterolu i glukozy. Hamuje kaszel i osusza flegmę. Wskazania: nadmierne stężenie cukru, lipidów i cholesterolu we krwi; nieżyt układu oddechowego i pokarmowego, stłuszczenia wątroby, stany zapalne odbytu i narządów płciowych; drożdżyca jelit; łzawienie i ropienie oczu, nadżerki, liszaje; sącząc rany, oparzenia; wrzody, polipy i nowotwory przewodu pokarmowego; cukrzyca.

Pelargonie

Pelargonie (Pelargonium) do Europy przywieziono z Afryki w XIX wieku. Nazwa pochodzi od greckiego "pelargós" (bocian), od podobieństwa rozłupek do bocianiego dzioba. Liście większości gatunków są silnie aromatyczne ze względu na olejki eteryczne. W medycynie tradycyjnej stosuje się wyciągi z pelargonii do leczenia czerwonki, gorączki, infekcji, chorób wątroby, gojenia ran, a korzeń pelargonii afrykańskiej w leczeniu infekcji oskrzeli i gardła. Wszystkie gatunki rodzaju Pelargonium są bogatym źródłem monoterpenów, seskwiterpenów, kumaryn, garbników, fenolokwasów, kwasów cynamonowych, flawonoidów.

Uprawiane pelargonie ogrodnicy dzielą na 4 grupy. Pelargonie bluszczolistne pochodzą od Pelargonium peltatum mają liście podobne do liści bluszczu. Pelargonie wielkokwiatowe czyli angielskie pochodzące od Pelargonium grandiflorum mają duże liście i kwiaty. Pelargonie pasiaste, czyli rabatowe (Pelargonium × hortorum) to mieszaniec gatunków: P. zonale i P. Inquinans. Mają pędy wzniesione, liście zwykle z wzorkiem, kolorowe kwiaty. Ciekawostka: pelargonia pasiasta produkuje rzadki typ aminokwasu, kwas L-kwiskwalowy, powodujący czasowy (na dobę) paraliż żuka japońskiego (Popilla japonica).

Ciekawą grupą są pelargonie pachnące: mają drobne kwiaty i mocno pachnące liście, część stanowi gatunki olejkodajne. To odmiany gatunków: pelargonia pachnąca (Pelargonium graveolens), pelargonia wonna (P. odoratissimum) o zapachu jabłka, pelargonia kutnerowata (P. tomentosum) o zapachu mięty, P. crispum o zapachu cytryny, P. capitatum pachnąca różami, Pelargonium x fragrans o liściach pachnących gałką muszkatołową lub eukaliptusem (hybryda P. odoratissimum i P. Exstipulatum, jedna z jej odmian, 'Old Spice' pachnie jak te kosmetyki).

Pelargonia pachnąca (geranium, anginka, ruzyndla, rose geranium, sweet scented geranium) czyli Pelargonium graveolens (synonim Geranium terebinthinaceum). Z jej liści pochodzi olejek geraniowy o cytrynowo- różanym zapachu. Olejek zawiera alkohole terpenowe: geraniol, cytronelol, nerol. Działa antydepresyjnie, immunostymulująco, przeciwzapalnie. Ziele pelargonii zawiera też gorycze, garbniki, flawonoidy i kwasy organiczne (elagowy, kawowy, gerulowy). Olejek działa przeciwbakteryjnie (w tym na gronkowce i paciorkowce), przeciwgrzybicze, przeciwwirusowo, przeciwbólowo, udrażnia drogi oddechowe. Stosowany w przypadku chorób układu oddechowego, przeziębień, grypy, kataru, kaszlu, zapalenia zatok, uszu, w infekcjach skóry, opryszczce, egzemie, łupieżu. Zgniecione liście to znany sposób na ból ucha i bóle reumatyczne. Reguluje krążenie krwi i gospodarkę wodną, pomaga przy obrzękach, zaburzeniach krążenia. Olejek zmniejsza napięcia, lęki, uspokaja, łagodzi bóle neuralgiczne. Stanowi repelent na owady w tym kleszcze. Do zrobienia sprayu potrzebujemy bazę (olejki nie rozpuszczają się w wodzie ale rozpuszczają w etanolu, occie i olejach, a także gotowych emulsjach) do której dodajemy albo sam olejek geraniowy, albo w mieszance z innymi, dla silniejszego synergistycznego działania (np zestaw: drzewko herbaciane, tymianek, eukaliptus, cedr, geranium).

Pelargonia afrykańska ma silnie pachnące liście ale surowcem jest korzeń, zawierający kumaryny i garbniki. W medycynie ludowej stosowany na dolegliwości przewodu pokarmowego i dróg oddechowych. W języku Zulu zwany „Umckaloabo”, co oznacza ostry kaszel. Badania potwierdziły działanie preparatów z korzeni: przeciwbakteryjne, przeciwprątkowe, przeciwgrzybicze, przeciwwirusowe (wirus opryszczki), immunostymulujące (zmniejsza podatność na zakażenia, zwiększa aktywną obronę organizmu przeciw pasożytom komórkowym, np Leishmania). Badania kliniczne udowodniły jej użyteczność w leczeniu: zapaleniu oskrzeli, przeziębieniu, infekcjach zatok, gardła. Działanie przeciwbakteryjne: największą aktywnością przeciwbakteryjną wobec patogenów dróg oddechowych ma umkalina i 6,8-dihydroksy-5,7-dimetoksykumaryna. Pacjentów z ostrym zapaleniem zatok i śluzówki nosa wywołnanym infekcją bakteryjną skutecznie leczono etanolowym (11%) ekstraktem z korzenia pelargonii afrykańskiej. Ekstrakt zmniejsza też adhezję pałeczek Helicobacter pylori do śluzówki przewodu pokarmowego, co może chronić przed wrzodami. Ekstrakt z korzenia ma umiarkowaną aktywność przeciwprątkową (przeciwgruźliczą). Odporność: ekstrakt z korzenia pelargonii może modulować odpowiedź immunologiczną; u sportowców po intensywnym biegu znacznie zwiększył stężenie immunoglobuliny A.

Pelargonia w kuchni. Zastosowanie znajdują jej kwiaty i liście, którymi można ozdabiać i aromatyzować ciasta i desery, dodawać do herbat, lodów i sałatek, sosów, drugich dań, serów. Kwiaty i liście można kandyzować. Przydatne w kuchni są zwłaszcza gatunki o cytrynowym i miętowym zapachu: Pelargonium crispum, P. citronellum, P. graveolens. Olejek z geraniowy jest używany jako przyprawa i konserwant do budyniów, słodyczy, nabiału, napojów. Liście pelargonii można też użyć jako aromatyczne podstawki np do ciasta.

Tekst i zdjęcia: Joanna Smulska

Źródła:

"Rosliny łąkowe" Z. Nawara, 2012

Ranger, C., Winter, R., Singh, A., Reding, M., Frantz, J., Locke, J., & Krause, C. (2011). Rare excitatory amino acid from flowers of zonal geranium responsible for paralyzing the Japanese beetle Proceedings of the National Academy of Sciences, 108 (4), 1217-1221

"Pelargonia — kariera niedocenianej rośliny ozdobnej" Łukasz Szeleszczuk, Monika Zielińska-Pisklak, Katarzyna Wilczek, Lek w Polsce Vol 23 nt 3 (13) 263

"Pelargonia, geranium, anginka" A. Pachlowska, M. Grzeszczuk, D. Jadczak, Panacea Nr 1 (42), styczeń – marzec 2013 strony 26 -27

"Bodziszek – Geranium i iglica – Erodium w praktycznej fitoterapii" dr H.Różański, 2010

"Geranium robertianum L. – bodziszek cuchnący (Ziele Łaski Boskiej) jako antidiarrhoicum, adstringens et antiphlogisticum." 2011

"Geranium pusillum Linne – bodziszek drobny w praktycznej fitoterapii." 2012